Historia
Budowę gotyckiego kościoła farnego Grudziądza rozpoczęto w czwartej ćwierci XIII wieku, prawdopodobnie na miejscu starszej świątyni, przy wsparciu finansowym z dochodów uzyskiwanych z lokalnych przedsięwzięć gospodarczych, młynów czy foluszy, a także darowizn mieszczan. Do początku XIV wieku wzniesiono prezbiterium, przypuszczalnie zbudowane przez warsztat pracujący w Golubiu nad kościołem św. Katarzyny, bowiem obie budowle uzyskały identyczne rozmiary. Po ukończeniu prezbiterium, około 1307 roku od razu przeznaczono je do sprawowania kultu, oddzielając przepierzeniem i szczytem od placu budowy po stronie zachodniej.
Korpus nawowy wraz z wieżą, wzorowane na rozwiązaniach meklemburskich, oraz pierwsze sklepienia korpusu, ukończone zostały w pierwszej połowie XIV wieku lub według alternatywnych poglądów w drugiej połowie tamtego stulecia, a nawet na początku XV wieku. Krótka przerwa w pracach miała zapewne miejsce w 1341 roku z powodu pożaru miasta, co spowodowało częściową zmianę planów budowlanych (filary międzynawowe). Roboty kontynuowano zapewne z problemami, gdyż mieszczanie grudziądzcy prosić musieli Gdańszczan o pomoc w zakupie 30 łasztów wapna z przeznaczeniem na budowę swej fary.
Zapewne w późnych latach XV wieku nawę główną podwyższono i zwieńczono nowymi sklepieniami gwiaździstymi. Prace te nie mogły zostać przeprowadzone wcześniej z powodu ciągłych wojen polsko – krzyżackich, które spowodowały problemy gospodarcze i trudności finansowe. Dopiero po zawarciu drugiego pokoju toruńskiego w 1466 roku, miasto weszło w kontynuowany w XVI wieku okres dobrobytu, wykorzystanego między innymi do rozbudowy kościoła.
Od około połowy XVI wieku do 1598 roku i ponownie podczas wojny ze Szwecją w latach 1656 – 1659, kościół należał do protestantów. Ewangelicy nie dokonali we wnętrzu zbyt wielu zmian, nie wykazywali bowiem wrogości w stosunku do średniowiecznych obrazów i malowideł. Dopiero w XVII i XVIII wieku kościół był kilkukrotnie przebudowywany, co przyczyniło się do częściowej zmiany jego pierwotnego wyglądu. W 1612 roku spaleniu uległa wieża, po raz kolejny odbudowywana po walkach z okresu potopu szwedzkiego. Trudna sytuacja ekonomiczna miasta spowodowała, że naprawy z czasów wojny ze Szwecją ciągnęły się aż do 1728 roku, a już pod koniec XVIII wieku kościół ponownie wymagał pilnych napraw (w złym stanie były filary, sklepienia i dach, a także wciąż szachulcowa górna część wieży). W czasie XIX-wiecznej renowacji świątyni przywrócono gotycki charakter. Podczas działań wojennych w 1945 roku kościół poniósł ciężkie straty: runęła górna część wieży, dachy, spłonęła większa część wystroju. Odbudowa miała miejsce w latach 1946 – 1949.
Architektura
Kościół św. Mikołaja uzyskał w średniowieczu formę orientowanej pseudobazyliki, składającej się z trójnawowego, czteroprzęsłowego korpusu na planie prostokąta o wymiarach 29,1 x 23,8 metra, murowanego z cegły w wątku gotyckim, następnie dwuprzęsłowego, poligonalnie zamkniętego prezbiterium po stornie wschodniej, wzniesionego w wątku wendyjskim, wielkości 16,3 x 11,6 metra, zakrystii przystawionej do północnej ściany prezbiterium oraz czworobocznej wieży. Tą ostatnią usytuowano na miejscu skrajnego przęsła nawy głównej, była więc flankowana od północy i południa przez nawy boczne. Pierwotnie ze względu na sąsiedztwo zamku krzyżackiego nie była zbyt wysoka, wieńczyła ją powyżej poziomu drugiej kondygnacji konstrukcja szachulcowa. Bryłę kościoła uzupełniały dwie kruchty przy nawach bocznych: północna i południowa.
Kościół opięty został od strony zewnętrznej uskokowymi przyporami, w narożnikach usytuowanymi pod skosem. Od strony północnej zakrystia wzmocniona została nietypowo łękiem oporowym, wysuniętym z przypory i połączonym nad dachem ze ścianą prezbiterium. Rolę stabilizującą mury pełnić też mogła wieloboczna wieżyczka schodowa umieszczona przy fasadzie zachodniej. Elewacje zewnętrzne pozostawiono stosunkowo proste, zdobione jedynie tynkowanymi fryzami oraz blendami na fasadzie zachodniej. Pomiędzy przyporami umieszczono ostrołuczne okna wypełnione maswerkami, przeważnie dwudzielnymi za wyjątkiem trójdzielnego południowego okna prezbiterium.
Wnętrze korpusu nawowego nakryły na wysokości około 16 metrów sklepienia gwiaździste, wsparte na ośmiobocznych filarach, które zastąpiły po 1341 roku pierwotnie planowane podpory kwadratowe ze ściętymi narożnikami i wprowadzonymi w ścięcia półwałkami. Filary zakończono gzymsami impostowymi, na które nałożono ostrołuczne, bogato profilowane arkady międzynawowe. Żebra sklepień we wszystkich nawach opuszczono na podwieszane wsporniki piramidalne. Prezbiterium przykryto na początku XIV wieku nieco zapóźnionym już sklepieniem sześciodzielnym, z żebrami przedłużonymi na sięgające posadzki służki.
W przestrzeń nad zakrystią wkomponowana została empora, stabilizowana wspomnianym powyżej łękiem oporowym, która otwierała się do wnętrza dwoma ostrołucznymi arkadami. Krzyżaccy dostojnicy dostawali się na nią krętymi schodami osadzonymi w grubości muru, a na piętrze zasiadali na ustawianych tam siedziskach skąd mieli ogląd na całe prezbiterium. Po zachodniej stronie korpusu nawowego usytuowano drugą emporę, dostępną z ryzalitowej wieżyczki przy fasadzie. Jej wnętrze oświetlało pojedyncze okno. W prezbiterium, przy ścianie ustawiono kamienną lub ceglaną mensę ołtarza głównego, którego nadstawę stanowić mogła malowana szafa ołtarzowa lub figury kultowe. Malowidła mogły też pokrywać znaczne powierzchnie ścian kościoła, Grudziądz należał bowiem do zamożniejszych miast w regionie. Z pewnością pokryte polichromiami figuralnymi były filary międzynawowe.
Stan obecny
Obecna sylwetka kościoła św. Mikołaja jest w części wynikiem nowożytnych przekształceń, regotyzacji przeprowadzonej pod koniec XIX wieku i późniejszych prac renowacyjnych. Budowla zachowała pierwotny układ przestrzenny, ale utraciła kruchtę północną i szachulcowe zwieńczenie wieży, zastąpione murowaną nadbudową z przełomu XVIII i XIX wieku. Z pierwotnego wyposażenia wnętrza zachowała się umieszczona w nawie głównej, granitowa, zdobiona postaciami smoków, czara chrzcielnicy z XII/XIII wieku, przypuszczalnie przeniesiona z innego kościoła. Zachowały się także dwie granitowe kropielnice pochodzące z XIII/XIV wieku, na filarze międzynawowym zobaczyć można fragmenty polichromii z końca XIV wieku, natomiast w wieżę kościoła wmurowano terakotowe rzeźby z końca XIII wieku, pochodzące prawdopodobnie z zamku krzyżackiego. Godna uwagi jest empora nad zakrystią, uznawana za jedną z najcenniejszych na terenie dawnego państwa krzyżackiego.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Birecki P., Z dziejów gotyckiej fary pw. św. Mikołaja [w:] Graudentum. Studia z dziejów Grudziądza i okolic, tom 1, Grudziądz-Toruń 2020.
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Kreis Graudenz, red. J.Heise, Danzig 1894.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Mroczko T., Architektura gotycka na ziemi chełmińskiej, Warszawa 1980.