Historia
Kościół św. Michała w Grodkowie (do 1473 roku pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny albo Wniebowzięcia NMP) zaczął być budowany w stylu wczesnogotyckim w połowie XIII wieku. Jego fundatorem był najprawdopodobniej książę Henryk IV Probus lub założyciel miasta komes Mroczko z Pogorzelów, który lokował Grodków przed 1250 rokiem. Po raz pierwszy pośrednio budynek wspomniany został w 1282 roku, kiedy to wymieniony został jego proboszcz, niejaki Jakub. Kolejny proboszcz o imieniu Henryk, wymieniany został w dokumencie biskupa wrocławskiego Tomasza II z 1287 roku.
Budowa kościoła trwała bardzo długo. Prezbiterium wzniesiono do końca XIII wieku, jednak ukończenie korpusu nawowego i budowa wieży nastąpiły dopiero w drugiej połowie XIV wieku lub nawet w XV stuleciu. Równocześnie z ich wznoszeniem podwyższono także mury starego prezbiterium i dobudowano kaplice oraz kruchtę. Przebudowa kościoła z hali na bazylikę oraz wspomniane podwyższenie prezbiterium mogło mieć związek z odbudową kościoła po zniszczeniach odniesionych na skutek pożaru miasta z 1449 roku.
W XVI wieku, na fali postępującej reformacji, kościół został przejęty przez protestantów, którzy po stu latach musieli jednak oddać budowlę. Związane to było z upadkiem antyhabsburskiego powstania w Czechach i rozpoczęciem kontrreformacji. Około 1671 roku kościół przebudowywano w trakcie odnawiania po zniszczeniach z okresu wojny trzydziestoletniej. Założono wówczas między innymi sklepienia w korpusie nawowym. W 1893 roku nastąpił remont i częściowa regotyzacja (żebra sklepienia nawy głównej, część maswerków okiennych).
Architektura
Kościół parafialny św. Michała Archanioła wzniesiono w zachodniej części miasta lokacyjnego, w pobliżu obwodu murów przy bramie Ziębickiej. Pierwotnie w drugiej połowy XIII wieku zaplanowany został jako trójnawowy o układzie halowym, z długim prostokątnym prezbiterium po stronie wschodniej, do którego od południa przystawiono zakrystię. Prawdopodobnie kościół nie miał wówczas wieży.
Trójprzęsłowe prezbiterium (8,1 x 16,1 metra) ozdobione zostało od zewnątrz fryzem kratkowym oraz przykryte sklepieniem krzyżowym, z ceglanymi żebrami o gruszkowym przekroju spływającymi na wiązki podwieszanych służek. Przęsła rozdzielały gurty, także spływające wraz z żebrami na służki nadwieszone, zwieńczone kamiennymi głowicami z dekoracja roślinną, maskami, lub motywami zoomorficznymi. Ich dekoracje miały formy przejściowe, romańskie z ornamentami gotyckimi. Na zewnątrz odpowiadały im diagonalne przypory w narożnikach oraz po dwie przypory przy ścianach bocznych. Wnętrze chóru oświetlały wysokie, ostrołukowe okna z kamiennymi maswerkami, przeprute w każdym przęśle, natomiast zakrystię prawdopodobnie dwa małe okna południowe. Przykrycie zakrystii tworzyły trzy przęsła sklepienia krzyżowego bez żeber, porozdzielane szerokimi gurtami. W południowej ścianie prezbiterium umieszczono dwa portale: jeden do zakrystii, a drugi do cylindrycznej klatki schodowej osadzonej w wieżyczce. Wchodziło się w niej kamiennymi schodami na poddasze ponad prezbiterium (od XV wieku do sali na piętrze nad prezbiterium), a także na strych nad nawą. W ścianie północnej chóru umieszczono duży uskokowy portal z kolumienkami, później przysłonięty gotycką zakrystią. Wnętrze prezbiterium zdobiło również umieszczone w południowej ścianie przęsła wschodniego trójdzielne kamienne sedilium, którego zwieńczenie, w formie trzech arkad o wykroju trójlistnym, oparte zostało na dwóch wspornikach, oraz biforyjna wnęka sakramentrium w południowym narożu ściany wschodniej. Na kolorystykę wnętrza składały się pobielone ściany ze starannie ukształtowaną trójkątną spoiną oraz malowane w kolorze czerwieni elementy wystroju architektonicznego sklepień.
Korpus nawowy z XV wieku założono w formie trójnawowej, czteroprzęsłowej bazyliki z kaplicami i kruchtą przy północnej nawie (nawa główna 8,7 x 21,1 metra, południowa 4,3 metra szerokości, północna 4 metry szerokości). Obie nawy boczne, podobnie jak prezbiterium, na wschodzie kończyły się prostymi ścianami z pojedynczymi oknami. Przy prezbiterium od północy powstała w XV wieku nowa dwuprzęsłowa zakrystia, a od zachodu, być może jeszcze w drugiej połowie XIV stulecia, do korpusu dostawiona została masywna czworoboczna wieża. Zwieńczył ją ozdobny krenelaż i nakrył murowany ostrosłupowy hełm o wysokości 28 metrów. Niżej opięto ją w narożnikach lizenami oraz podzielono na cztery kondygnacje poprzez wprowadzenie kamiennych gzymsów. Płaszczyzny elewacji na trzeciej kondygnacji ozdobiono oknami (okulusami) o ceglanych obramieniach, natomiast w partii najwyższej wprowadzono otwory z kamiennymi trójdzielnymi maswerkami, prawdopodobnie o wykroju ostrołucznym.
Prawdopodobnie wraz z wieżą wzniesiono kruchtę przed wejściem południowym o wymiarach 2,6 x 4,4 metra. Nadano jej formę otwartego przedsionka z szeroką ostrołuczną arkadą o wklęsłych krawędziach, a wewnątrz przykryto sklepieniem krzyżowo – żebrowym. Elewację południową ozdobiono tynkowaną płyciną z malowanym na czarnym tle motywem czterolistnej rozety i dwoma okienkami szczelinowymi. Wkrótce po wzniesieniu kruchty przy południowej ścianie korpusu pojawiły się jeszcze dwie kaplice. Jako pierwsza została zbudowana kaplica wschodnia, zlokalizowana przy pierwszym przęśle. Założono ją na planie prostokąta, od południa ujętego dwoma prostopadłymi przyporami. Ceglaną elewację ukształtowano skromnie, umieszczając ostrołuczne okno (mniejsze i niższe od obecnego). Zwieńczenie ścian stanowiła tynkowana płycina fryzowa, obiegającą elewacje pod gzymsem. Kolejną kaplicę umieszczono pomiędzy już istniejącą a kruchtą. Jej południowe zamknięcie stanowiła ściana z prostopadłą przyporą i oknem, a wnętrze nakryto sklepieniem krzyżowo – żebrowym.
W XV wieku, po pożarze z 1449 roku, podwyższono mury prezbiterium, wstawiając dodatkową kondygnację oświetlaną własnymi oknami. Układ kompozycji nowych elewacji chóru opierał się na analogicznej zasadzie jak w drugiej połowie XIII wieku. Wprowadzono jedynie drugi pas okien, a istniejące przypory podwyższono z uwagi na planowane wprowadzenie nowych sklepień. Zachowano przy tym okna z kamiennymi maswerkami oraz detal ceramiczny wczesnogotyckich elewacji bocznych i szczytowej.
Wewnątrz nawę główną otwarto do naw bocznych ostrołukowymi arkadami, wspartymi na prostokątnych filarach. Ostrołukową formę otrzymała też arkada tęczy oraz arkady łączące kaplice i kruchty z nawami bocznymi. W zwieńczeniu łuku arkady tęczy umieszczono kamienny kwiaton. Korpus nawowy pierwotnie przykrywał drewniany strop, choć planowano go zwieńczyć sklepieniem, o czym świadczą diagonalne i południowe przypory, natomiast elewacje wewnętrzne pozostawiono gładkie, przeprute jedynie dużymi ostrołukowymi oknami w każdym przęśle.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego z XIII-wiecznego kościoła zachowało się prezbiterium z południową zakrystią i częściowo mury nawy południowej. Pozostałe części pochodzą głównie z XIV i XV wieku, choć być może nowożytna jest dobudówka (kaplica) przy wschodniej części nawy południowej (według różnej literatury datowana na XV lub XVI wiek) oraz sklepienia korpusu (jedynie sklepienia północnych kaplic są gotyckie). Zamurowany został także pierwotny ostrołukowy prześwit okien nawy głównej i zamieniony na półkolisty.
Kościół ciekawy jest z uwagi na niezrealizowany do końca projekt późnogotyckiej przebudowy, zakładający między innymi zasklepienie chóru oraz nawy głównej. Brak wystarczających środków finansowych, który był zapewne powodem przerwania przez patrycjat miejski ambitnej przebudowy, paradoksalnie zachował okazały wystrój wczesnogotyckiego prezbiterium. Jego cechą charakterystyczną jest dziś bogaty detal architektoniczny w postaci służek, fryzów, portali i maswerków (odnawianych w okresie nowożytnym).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kozaczewska H., Średniowieczne kościoły halowe na Śląsku, “Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, 1-4, Warszawa 2013.
Kozaczewska-Golasz H., Halowe kościoły z XIII wieku na Śląsku, Wrocław 2015.
Legendziewicz A., Wczesnogotycki kościół parafialny w Grodkowie, „Czasopismo techniczne”, zeszyt 23, rok 109, Kraków 2011.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Górnego Śląska, Warszawa 2008.