Historia
Kościół w Goźlicach wzniesiony został w drugiej ćwierci XIII wieku. Przypuszczalnie powstał z fundacji rodu Toporczyków, a w pracach budowlanych mógł być zaangażowany warsztat cysterski z pobliskiej Koprzywnicy (podobieństwo detali architektonicznych – lizen, gzymsów). W latach 1241 i 1259 goźlicki kościół został zniszczony przez Tatarów, lecz zapewne dość szybko go odbudowano, gdyż w 1326 roku odnotowana została pierwsza informacja o funkcjonującej miejscowej parafii. Około połowy XV wieku powiększono w stylistyce gotyckiej prezbiterium kościoła.
W latach 1559-1576 kościół przejściowo należał do kalwinistów, co mogło zapoczątkować pierwsze nowożytne zmiany w wyposażeniu wnętrza i wystroju budowli. Po odzyskaniu przez katolików, około 1620-1636 ówczesny proboszcz Mateusz Glancerinus gruntownie przebudował romańsko – gotycką budowlę, dostawiając dwie kaplice, zakrystię i przekształcając masyw zachodni. Dodatkowo przed połową XIX wieku dobudowano kruchtę.
Kościół wyremontowano w 1879 roku, lecz w trakcie I wojny światowej w 1915 roku został poważnie uszkodzony. Rozważana była rozbiórka zabytkowych murów, ale do 1923 roku kościół odbudowano i odsłonięto romańskie partie. Pod koniec II wojny światowej spłonął dach budowli i jej wyposażenie. W latach 1946-1948 wykonano prace remontowe i badania architektoniczne, w wyniku których odkryto kolejne fragmenty romańskich murów. Ostatnie prace konserwatorskie i restauratorskie przeprowadzono w latach 2006-2012.
Architektura
Kościół wzniesiono z ciosów piaskowca na niewielkim pagórku pośrodku wsi. Pierwotnie była to późnoromańska budowla jednonawowa o korpusie na planie prostokąta (7,3 x 14 metrów) do którego po stronie wschodniej przystawione było węższe prezbiterium na planie zbliżonym do kwadratu (4 x 4,4 metra). Po stronie zachodniej nawa poprzedzona była nieco szerszym od niej, poprzecznym masywem (o czym świadczyłby profilowany cokół oraz obecność uskoku w murze). Mógł on mieć formę poprzecznego bloku otwartego w przyziemiu szeroką arkadą na nawę lub ewentualnie postać dwuwieżową.
Mury kościoła opięte zostały cokołem z profilowanym gzymsem oraz gzymsem pod okapem dachu, a ściany nawy dodatkowo profilowanym gzymsem poprowadzonym pod oknami. Wertykalne podziały i wzmocnienie murów wprowadzały lizeny umieszczone w zachodnich narożnikach oraz w zachodniej części nawy. Okna były niewielkich rozmiarów, szczelinowe, osadzone w półkoliście zamkniętych wnękach, obustronnie rozglifione. W nawie okna umieszczono wysoko, jedynie w zachodniej części przeprute zostały na poziomie przyziemia. Niżej niż w nawie założono okna w prezbiterium, być może z powodu funkcjonującego we wnętrzu sklepienia. Główne wejście zapewne znajdowało się we wschodniej części ściany południowej nawy.
Wewnątrz zachodniej części nawy funkcjonowała empora, prawdopodobnie zajmująca całość piętra masywu. Prowadzące na nią schody zaczynały się w miejscu zwężenia muru północnego, co uzyskano poprzez wprowadzenie uskoku jego wewnętrznego lica. W dolnej części schody biegły w nawie dostawione do muru, na wysokości 4 metrów wprowadzone były do wnętrza muru i pięły się do wysokości 5 metrów w korytarzyku wydrążonym w jego grubości. Oświetlenie klatki schodowej zapewniało małe okrągłe okienko w północnej elewacji nawy. Jako iż wejście schodów w grubość muru stanowiło trudny węzeł konstrukcyjny, to zostało wzmocnione od zewnątrz lizeną, a od wewnątrz filarem przyściennym. Dla zachowania symetrii podobny filar umieszczono również po stronie południowej. Filary te mogłyby być podporą pod arkady empory, gdyby odnaleziono fundamenty jej środkowej kolumny. Korytarzyk w murze posiadał również górne wejście od strony zewnętrznej, północnej, do którego musiała prowadzić drabina lub drewniane schody.
W XV wieku kościół został powiększony poprzez przedłużenie wschodniej części prezbiterium. Nowy fragment wzniesiono w stylistyce gotyckiej. Zamknięto go trzema ścianami i wzmocniono przyporami, pomiędzy którymi przepruto ostrołuczne okna. Podobne gotyckie okna zastąpiły także część mniejszych okien romańskich. Wnętrze prezbiterium na zakończenie przebudowy zwieńczono sklepieniem krzyżowo – żebrowym ze zwornikami talerzowymi zdobionymi herbem Topór i żebrami wtopionymi w mur bez pośrednictwa wsporników. Nawa przykryta była płaskim drewnianym stropem.
Stan obecny
Kościół został znacznie przebudowany w okresie nowożytnym. Utracony został romański masyw zachodni, na miejscu którego stoi dziś kruchta i przedłużona część nawy (do budowy której wykorzystano częściowo romańskie ciosy). Od północy i południa romańskie elewacje nawy przysłaniają dwie barokowe kaplice, zaś z prezbiterium sąsiaduje nowożytna zakrystia. Urokowi budowli nie dodają blaszane dachy, które zastąpiły pokrycie gontowe. Z okresu romańskiego zachowały się mury wzdłużne nawy i prezbiterium, dwa okna północne nawy, jedno okno północne prezbiterium oraz arkada tęczowa, przetrwały też elementy podziałów zewnętrznych (cokół, lizeny i gzyms), ślady po emporze (relikty fundamentowe, fragment schodów, pilastru, sklepienia), głowica wolnostojącej kolumienki z płaskorzeźbą ptaków. Pozostałości wystroju rzeźbiarskiego w postaci figury Madonny z Dzieciątkiem znajdują się w Muzeum Diecezjalnym w Sandomierzu. Z okresu gotyku przetrwało wieloboczne zamknięcie prezbiterium z przyporami oraz sklepieniem.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Jamroz J., Kościół parafialny w Goźlicach. Ze studiów nad architekturą romańską w Polsce, „Folia Historiae Atrium”, tom 13, 1977.
Kubica E., Katalog zabytków wczesnośredniowiecznej architektury monumentalnej Małopolski, Rusi i Wołynia, „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego”, tom XVII, Rzeszów 1996.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.
Tomaszewski A., Romańskie kościoły z emporami zachodnimi na obszarze Polski, Czech i Węgier, Wrocław 1974.