Historia
Budowę gotyckiego kościoła w Gostyniu, mieście prywatnym, prawdopodobnie zaczęto w drugiej połowie XIV wieku z inicjatywy Bartosza Wezenborga z Odolanowa, wielkiego możnowładcy, starosty kujawskiego i wojewody poznańskiego, choć pierwszy kościół mógł już funkcjonować po lokacji miasta w 1278 roku, bowiem w 1310 roku wzmiankowany był pierwszy pleban gostyński o mieniu Przecław.
W 1416 roku synowie Bartosza, Janusz i Bartosz, uposażyli najstarszą znaną altarię w kościele, a kolejne które później powstawały były uposażane przez miejscowych mieszczan (przykładowo w 1418 roku Petronilla z żoną Elżbietą zapisali plebanowi 8 grzywien rocznego czynszu na sześciu jatkach rzeźniczych, za co mieli być pochowani w kościele). W kolejnych latach XV wieku kościół był powiększany, upiększany i przebudowywany, o czym mogą świadczyć daty 1430, 1445 i 1448 umieszczane na cegłach korpusu nawowego. W 1523 roku dobudowano kruchtę, w latach 1529 – 1531 podwyższona została wieża i wzniesiona kaplica św. Anny nad zakrystią, natomiast w 1645 roku dodano nowożytny już skarbczyk przy południowej kruchcie.
W 1682 roku kościół został częściowo zniszczony przez pożar, lecz wyremontowano go siedem lat później, niestety w stylistyce barokowej. Gruntowną renowację przeprowadzono w latach 1901 – 1902, w 1906 roku dodatkowo odnowiono wieżę, a w latach 1952 – 1954 powstała polichromia sklepienia nawy głównej według projektu Wacława Taranczewskiego.
Architektura
W drugiej połowie XV wieku kościół osiągnął formę sporej budowli trójnawowej, pseudobazylikowej z czteroprzęsłowym i trójnawowym korpusem oraz dwuprzęsłwym prezbiterium o szerokości nawy głównej, z trójbocznym zamknięciem od wschodu. Przy północnej ścianie prezbiterium umieszczona została zakrystia. Wiadomo, iż prezbiterium pierwotnie było niższe i zapewne przez jakiś czas, przed powstaniem korpusu, funkcjonowało samodzielnie. Nadbudowane i zasklepione zostało w momencie dostawienia trzech naw od strony zachodniej.
W pierwszej połowie XVI wieku, w latach 20-tych i 30-tych, podwyższono do ośmiu kondygnacji czworoboczną, późnogotycką wieżę, usytuowaną na osi po stronie zachodniej, natomiast po południowej stronie prezbiterium usytuowano dwuprzęsłową kaplicę św. Anny o trójbocznym zamknięciu po stronie wschodniej. W okresie tym zbudowana została również kruchta południowa. Wieża została rozczłonkowana w górnych partiach dużymi oknami i blendami ostrołukowymi, w trzech najwyższych kondygnacjach z uskokowymi węgarami i maswerkami. W jej przyziemiu osadzono kruchtę otwartą dużymi, ostrołucznymi arkadami na stronę północną i południową.
Z zewnątrz nawy boczne kościoła opięte zostały dwuskokowymi przyporami, a prezbiterium czterouskokowymi. Szczyty naw bocznych otrzymały formy schodkowe zdobione blendami, natomiast szczyt kruchty południowej nadwieszono na fryzie kroksztynowym. Uzyskał on formę schodkową, ze sterczynami, rozczłonkowano go blendami o łukach w ośli grzbiet. Wewnątrz kruchty pomieszczono starszy, prosty lecz solidnie wymurowany portal, osadzony w półkoliście zamkniętej wnęce zwieńczonej węższym, smukłym ostrołukiem o profilowanych krawędziach. Kolejne wejście pierwotnie prowadziło do nawy północnej. Kościół przykryto dachem dwuspadowym o jednej kalenicy.
Wewnątrz w prezbiterium, nawach bocznych i kruchcie pod wieżą zastosowano sklepienia gwiaździste o wałkowych ceglanych żebrach z końca XV wieku, opuszczonych bez pośrednictwa konsol w ściany i za pomocą służek na filary międzynawowe. Ekspresję wnętrzu kościoła nadawała nawa główna, bardzo szeroka i wysoka, która jednak nie wiadomo jak była pierwotnie przykryta. Kruchta południowa zwieńczona natomiast została sklepieniem krzyżowo-żebrowym z 1523 roku.
Stan obecny
Kościół posiada dziś układ przestrzenny i bryłę będącą efektem wieloletnich prac z epoki gotyku. Główne przekształcenia nowożytne spowodowała konieczność odbudowy po pożarze 1682 roku, kiedy to między innymi założono sklepienie kolebkowo-krzyżowe nad nawą główną. Oprócz wielu pierwotnych detali architektonicznych (blendy, fryzy, sklepienia gwiaździste z systemem podtrzymywania), przetrwała część dawnego wyposażenia w postaci kamiennych kropielnic w kruchcie południowej i podwieżowej. Ponadto teren przykościelnego cmentarza otacza ceglany mur na kamiennym fundamencie, w części południowo – wschodniej na długości około 16 metrów pochodzący jeszcze z okresu średniowiecza.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kowalski Z., Gotyk wielkopolski. Architektura sakralna XIII-XVI wieku, Poznań 2010.
Maluśkiewicz P., Gotyckie kościoły w Wielkopolsce, Poznań 2008.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 1, architektura sakralna, Kalisz 2007.