Historia
Kościół powstał z fundacji biskupa poznańskiego Andrzeja Łaskarza w pierwszej połowie XV wieku. Budowę mógł on podjąć po 1414 roku, czyli zaraz po obraniu go biskupem, ale raczej nastąpiło to po powrocie Łaskarza z soboru w Konstancji cztery lata później. Prace najpewniej toczyły się pod jego okiem, toteż postępy inwestycji łączyły się z dłuższymi pobytami biskupa w Wielkopolsce w latach 1418 – 1423 i bezpośrednio przed zgonem. Po śmierci w 1426 roku prace budowlane nadzorował jego bratanek, wojewoda brzesko – kujawski Jan Licheński, który sprowadził warsztat budowlany z obszaru państwa krzyżackiego. Wówczas zainstalowano centralny filar i wzniesiono sklepienia.
Pierwsza wzmianka o plebanie gosławickim pojawiła się w 1418 roku, lecz nie ma pewności czy urzędował on przy wcześniejszej świątyni, być może drewnianej, czy też już przy obecnej, niedawno rozpoczętej. Według późniejszej księgi uposażeń przy kościele od początku znajdował się proboszcz z tytułem prepozyta i mianowani przezeń mansjonarze, w tym dwóch uposażonych przez fundatora, Andrzeja Łaskarza, a dwóch przez Jana z Lichenia, bratanka biskupa i wojewodę brzeskiego. W 1441 roku arcybiskup gnieźnieński Wincenty uposażyć miał dziesięcinami kościół oraz kaplicę.
W 1771 roku kościół spustoszył ogień, po którym kolejne pożary nawiedzały budowlę w 1801 i 1819 roku. Z tego powodu w trakcie koniecznych remontów w drugiej połowie XVIII wieku niestety miała miejsce także barokizacja kościoła, kontynuowana na początku XIX wieku. Dobudowana wówczas została nowa zakrystia, a zlikwidowano starą wraz z emporą w północnym aneksie. Wymieniono zewnętrzny portal do kruchty, zamurowano wielkie okno wschodnie, zmieniono też kształt pozostałych otworów okiennych. Pod koniec XIX wieku przeprowadzono regotyzację, jednak w stylistyce neogotyckiej. Do 1900 roku wymurowano nowe szczyty i arkadowy gzyms, zmieniono też kształt dachu nad nawą.
Architektura
Kościół wzniesiony został w większości z cegły, na rzucie ośmioboku z czterema aneksami tworzącymi kształt krzyża. Był to plan wzorowany na rzymskim oratorium św. Krzyża na Lateranie mieszczącym najważniejsze relikwie Pasji Chrystusa, oraz na powtarzającej ten układ kaplicy św. Maurycego z X wieku przy katedrze w Konstancji (te budowle były zaś wzorowane na Anastasis, rotundzie Konstantyna Wielkiego wybudowanej nad grobem Chrystusa w Jerozolimie). W Gosławicach trzy z aneksów założono na planie zbliżonym do kwadratu, a jeden z nich, położony od wschodu (8,8 x 8,4 metra), otrzymał wydłużoną, dwuprzęsłową formę i pełnił funkcję prezbiterium. Aneksy zachodni (5,7 x 6,1 metra) i północny (6 x 6,1 metra) pierwotnie posiadały górne kondygnacje, na które prowadziły cylindryczne wieżyczki schodowe. Aneks zachodni zawierał kruchtę w przyziemiu i chór organowy na górze, natomiast północny mieścił zakrystię i być może skarbiec albo raczej emporę. Nawa pierwotnie przykryta była wyniosłym dachem akcentującym najważniejszą oktagonalną część świątyni. Co ciekawe poza prezbiterium budowli nie wzmocniono przyporami.
Najistotniejszą cechą artykulacji wnętrza nawy stało się nałożenie na ściany płaskich filarów, łączących się w ostrołukowe arkady, tworzące płytkie, eleganckie wnęki. We wnękach tych znalazły się na przemian ostrołukowe okna i arkady prowadzące do czterech aneksów. Natomiast na powyższych przyściennych filarach, które powtarzają profil naroży, umieszczone zostały rzeźbione wsporniki sklepienne. Taki sam system artykulacji zastosowano w prezbiterium, z tym że środkowa para przyściennych filarów została zastąpiona wysoko umieszczonymi wspornikami. Na tych kamiennych konsolach umieszczone zostały unikalne, niegdyś polichromowane, rzeźbione tarcze herbowe członków polskiej delegacji na sobór w Konstancji. W prezbiterium zastosowano też wsporniki w kształcie fantazyjnych ludzkich masek, maski diabolicznej z kłami oraz maski o melancholijnym wyrazie twarzy i liściastych wiciach oplatających głowę niczym peruka.
Nawę przykryto sklepieniem żebrowym, nieco potocznie zwanym palmowym, opierającym się na ustawionym pośrodku kościoła, wysmukłym, ośmiobocznym, kamiennym filarze z gładką głowicą, nieco tylko szerszą od trzonu. Wokół filara skoncentrowały się żebra ośmiu trójkątnych przęseł, z ostrymi wierzchołkami skierowanymi ku środkowi oktagonu. W przęsła te wpisano duże trójpromienne żebra przez które przeplecione zostały mniejsze żebra pośrednie. Całość cechowała się filigranowością oraz lekkością, przypominając nieco strumienie fontanny, przemieniające się w opadającą kaskadę. Pomieszczenia boczne sklepione zostały gwiaździście, nie otrzymały też środkowych filarów.
Stan obecny
Świątynia ze względu na kształt i powiązane z nim treści ideowe jest jedną z bardziej niezwykłych gotyckich budowli na terenie Polski. Wewnątrz zadziwia delikatnością i niejako pałacową wystawnością, dla której inspiracji można szukać w refektarzach zamków krzyżackich, a zwłaszcza w refektarzu letnim na zamku w Malborku, czy kapitularzu nieodległego klasztoru cysterskiego w Lądzie. W środku, oprócz wielu kunsztownych detali architektonicznych, znajduje się także ośmioboczna chrzcielnica z XV wieku, utworzona z wtórnie użytych detali architektonicznych kościoła (które prawdopodobnie nie zostały użyte ze względu na zmianę planów). Wielka szkoda, iż zewnętrzne elewacje kościoła przekształcone zostały w stylistyce neogotyckiej (a wcześniej barokowej), która zniszczyła także dwukondygnacyjny podział aneksu północnego.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, Warszawa 1995.
Kowalski Z., Gotyk wielkopolski. Architektura sakralna XIII-XVI wieku, Poznań 2010.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 1, architektura sakralna, Kalisz 2007.
Walczak M., Kościoły gotyckie w Polsce, Kraków 2015.