Historia
Osadnictwo na terenie Gorzowa istniało już od czasów wczesnego średniowiecza, stymulowane usytuowaniem przy przeprawie rzecznej na przecięciu dwóch szlaków handlowych: z ziem Słowian połabskich do Wielkopolski i ze Śląska na Pomorze. W połowie XIII wieku tereny te zajęła Brandenburgia, której władca, margrabia Jan, dokonał w 1257 roku lokacji miasta „Landisberch Nova” na prawie magdeburskim. W wyniku tego Gorzów (Landsberg) otrzymał regularne rozplanowanie i przywileje gospodarcze sprzyjające rozwojowi handlu i rzemiosła (prawo składu), a także pozwolenie na wzniesienie obwarowań.
Pierwsze fortyfikacje Gorzowa wzniesione po lokacji miasta były konstrukcji drewniano – ziemnej. W akcie lokacyjnym zastrzeżono, że do dnia św. Marcina 1257 roku zbudowany miał zostać płot, czy też prowizoryczna palisada oraz przekop, a następnie solidna palisada poprzedzona fosą. Murowanymi fortyfikacjami początkowe obwarowania zaczęto zastępować od około początku XIV wieku. Pierwsze przekazy świadczące o ich funkcjonowaniu odnotowane zostały w źródłach pisanych w 1325 roku. W okresie późnego średniowiecza mury miejskie mogły być modernizowane w związku z upowszechnianiem się broni palnej (np. otwory strzeleckie w prostym przedpiersiu, przedbramie bramy Santockiej, nadbudowywanie części baszt).
Miejskie mury obronne Gorzowa okazały się skutecznym zabezpieczeniem miasta. Nie sforsowały ich wojska litewskie w 1326 roku, ani husyckie, które w 1433 roku przez siedem dni oblegały miasto. Dopiero w 1631 roku, w czasie wojny 30-letniej, część umocnień zburzyły wojska szwedzkie, był to już jednak okres utraty znaczenia średniowiecznych fortyfikacji spowodowany rozwojem artylerii. W XVIII wieku rozpoczęto plantowanie obwałowań i fosy, a w pierwszej połowie XIX wieku mury miejskie zaczęły być rozbierane. Już około 1740 roku zburzono wieżę bramy Mostowej, następnie na przełomie 1827 i 1828 rozebrano bramy Młyńską i Santocką. Rozbiórka fragmentów murów trwała co najmniej kilkadziesiąt następnych lat, przy czym ostatnie duże fragmenty wyburzono w 1882 roku.
Architektura
Miasto założone zostało w dolinie rzeki Warty, na jej północnym brzegu. Po zachodniej stronie Gorzowa do Warty od północy wpadało mniejsze koryto rzeki Kłodawki, która wcześniej łączyła się z rzeczką Srebrną. Kłodawka wyżłobiła prostopadłą, boczną dolinę, a u wylotu uformowała rozległy stożek napływowy, zajęty przez średniowieczne miasto. Wzniesienie to od południa, zachodu i północy otoczone było wodami rzeki oraz bagnami. Jedynie od wschodu poprzez wąskie pasmo suchych, nieco wywyższonych terenów łączyło się z załamaniem wzgórz krawędzi pradoliny. Między wzgórzami tymi a terenem miasta pierwotnie przepływała jedna z odnóg Kłodawki, a równolegle do niej ciągnął się wąski i długi staw zwany Miedzianym. Drugi staw po zachodniej stronie miasta utworzyły dwa koryta Kłodawki.
Na lewym brzegu Warty uformowało się niewielkie przedmieście ze szpitalem i kościołem św. Jerzego. Na zachód od miasta znajdowała się słowiańska osada (chyża), a tuż przed bramą XIII-wieczne przedmieście zwane Młyńskim z kościołem św. Ducha. Późnośredniowieczne przedmieście z kaplicą św. Gertrudy i szpitalem rozwinęło się przy drodze wybiegającej na wschód. Militarne znaczenie zapewne miała osada czy też cysterska grangia zwana Krowi Gród, zlokalizowana przy moście nad starą Wartą, kilka kilometrów po południowej stronie miasta.
Kształt obwarowań w planie dostosowany został do warunków naturalnych, bowiem południowa, sąsiadująca z Wartą część obwodu utworzona została prosta, natomiast pozostałe odcinki posiadały większe lub mniejsze zaoblenia, bez ostrych i prostych kątów które utrudniałyby obronę. Całość w planie miała kształt zbliżony do elipsy o wymiarach 400 x 600 metrów. Dłuższa oś miasta utworzona została na linii wschód – zachód, wyznaczona przez dwie główne drogi przecinające rynek i mijające kościół farny. Od tych dróg odłączał się szereg mniejszych uliczek poprzecznych, skierowanych zwłaszcza ku bramom i furtom nadrzecznym. Dostęp do obwarowań ułatwiała od wnętrza miasta uliczka podmurna. W południowo – wschodniej części założenia znajdował się zamek, który miał własny system obronny.
Mury obronne zostały wzniesione z układanych warstwami kamiennych otoczaków, także przy użyciu małych ilości kamienia łamanego, spajanych wapienną zaprawą wzmocnioną kurzym białkiem. Do uzupełniania ubytków, nadbudowy kurtyn a zwłaszcza baszt oraz wykonywania otworów strzeleckich używano cegieł. Grubość muru u podstawy wynosiła 0,9-1,4 metra, a w zwieńczeniu od 0,8 do 1,1 metra. Od czasu upowszechnienia ręcznej broni palnej kurtyny przebite były strzelnicami, które znajdowały się w prostym przedpiersiu, za którym komunikacja odbywała się po drewnianym ganku. Całkowita długość obwodu murów wynosiła około 1700 metrów. Zewnętrzną strefę obrony stanowiła fosa oraz zasilająca ją wodą rzeka.
Mur obronny wzmocniony został 30 lub 32 czworobocznymi basztami wykuszowymi (łupinowymi). Po stronie północnej, między bramami Młyńską i Santocką umieszczono ich 21, natomiast południowa część obwodu, zwrócona w stronę Warty, nie posiadała ani jednej. Baszty były wysunięte przed lico muru i otwarte do wnętrza średniowiecznego miasta. Posiadały wewnątrz dwie bądź trzy kondygnacje, rozdzielone drewnianymi stropami na które przeznaczone były otwory-gniazda w murach. Ściany boczne i frontowe baszt posiadały szczelinowe otwory strzeleckie, od wewnątrz osadzane w schodkowo zamykanych wnękach, umieszczane na środkowych i górnych kondygnacjach (najniższe kondygnacje musiały pełnić rolę składów, o ile były zamykane drewnianymi lub szachulcowymi ściankami). Komunikacja między kondygnacjami odbywała się wąską, jednobiegową klatką schodową przy lewej (zachodniej) ścianie każdej z baszt. Wymiary baszt oscylowały od około 5,8 do 6,8 metra długości i od 2,5 do 4,6 metra szerokości. W okresie późnego średniowiecza niektóre baszty mogły być podwyższane, zamykane od strony miasta i nadbudowywane cylindrycznymi kondygnacjami (baszta taka widoczne jest na weducie M.Meriana).
Do miasta prowadziły trzy bramy miejskie: Santocka na wschodzie, Młyńska po stronie zachodniej i Mostowa po stronie południowej. Dwie pierwsze skierowane były na szlaki lądowe, trzecia zaś na przeprawę przez rzekę. Ponadto od północy, a zwłaszcza południa funkcjonowało kilka furt, ułatwiających komunikacje i dojście na handlowe nabrzeże. Główne bramy miały postać czworobocznych w planie wież z przejazdami w przyziemiu. Brama Santocka od czasów późnego średniowiecza poprzedzona była przedbramiem, składającym się z wysuniętego w przedpole budynku bramnego, połączonego szyją z główną wieżą bramną.
Stan obecny
Z dawnych obwarowań miejskich do dzisiaj zachował się jedynie 130-metrowej długości fragment obniżonego muru obronnego w północno – wschodniej części dawnego obwodu, między ulicą Hawelańską i Zabytkową. W jego linii znajdują się cztery baszty wykuszowe. Od strony zewnętrznej w miejscu fosy znajduje się skwer, po wewnętrznej natomiast stronie ul. Zabytkowa jest pozostałością dawnej uliczki podmurnej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Biała karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, mury obronne miasta, T.Witkowska, nr 1102, Gorzów Wielkopolski 2002.
Kowalski S., Zabytki architektury województwa lubuskiego, Zielona Góra 2010.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.
Studia nad początkami i rozplanowaniem miast nad środkową Odrą i dolną Wartą (województwo zielonogórskie), red. Z.Kaczmarczyk, A.Wędzki, tom 1, Zielona Góra 1967.