Historia
Pisemne wzmianki źródłowe odnoszące się do Gołuchowa sięgały XIII wieku, kiedy to wieś należała do rodu Toporczyków. Jednym z jego przedstawicieli był wymieniony w 1263 roku Żegota z Gołuchowa piastujący urząd kasztelana wilkowyjskiego, stolnika i następnie łowczego kaliskiego. Ostatni związany z Gołuchowem przedstawiciel Toporczyków (także o imieniu Żegota) sprzedał miejscowe dobra w 1408 roku Iwanowi z Karmina, przedstawicielowi rodu Wieniawitów. Zarówno on jak i piszący się z Gołuchowa jego syn Rafał (który przejął ojcowiznę w 1421 roku), należeli do czołowych osobistości ówczesnej Wielkopolski. W czasach Rafała, podstolego poznańskiego i podkomorzego kaliskiego, a następnie w latach 1436-1439 starosty generalnego Wielkopolski, we wsi znajdowała się wyłącznie drewniana zabudowa, ale funkcjonował już kościół, a na przeciwległym brzegu rzeki Trzemny, na wzniesieniu, znajdowała się feudalna siedziba Wieniawitów o której najwcześniejsza wzmianka odnotowana została w 1444 roku.
W 1507 roku Gołuchów został kupiony przez ród Leszczyńskich, także herbu Wieniawa, którzy byli jego właścicielami przez kolejne dwieście lat. Należeli oni do bogatej wielkopolskiej szlachty, a dzięki wykształceniu, otrzymywanym urzędom i stale rosnącym dochodom stopniowo wchodzili w XVI wieku w szeregi polskiej magnaterii. Początki murowanego zamku, czy też wieżowego dworu, najpewniej związane były z Rafałem IV Leszczyńskim, który około 1560 roku miał zbudować swą nową siedzibę, choć fragmenty muru o wątku wendyjskim mogłyby wskazywać na wcześniejsze, nawet jeszcze XV-wieczne powstanie zamku. Możliwe jest również, iż dokonał on przebudowy dworu powstałego w pierwszej połowie XVI wieku. W takim wypadku jego fundatorami mogli być bracia Rafał i Jan Leszczyńscy, posiadający Gołuchów w latach 1507-1535. Obaj byli przedsiębiorczy, majętni i piastowali wysokie urzędy, a co więcej w ich czasach forma wieżowej budowli nie była jeszcze tak niemodna, jak w okresie Rafała IV Leszczyńskiego.
Rafał IV w latach 1545-1550 pełnił urząd wojewody brzesko-kujawskiego, natomiast od 1580 roku kasztelana śremskiego. Jako starosta radziejowski od 1550 roku zasłynął jako jeden z najwybitniejszych przywódców obozu tzw. egzekucji praw, czyli ruchu zmierzającego do przeprowadzenia reform ustrojowych królestwa Polskiego. Był również zwolennikiem reformacji religijnej wspierającym Braci Czeskich, którym oddał kościół w Gołuchowie. Ich synod odbył się na zamku gołuchowskim w 1581 roku, co zarazem było pierwszą bezpośrednią wzmianką źródłową o jego istnieniu.
W latach 1600-1628 rodzinną siedzibę gruntownie przebudował Wacław Leszczyński, kanclerz wielki koronny, przekształcając późnośredniowieczny dwór we wczesnobarokową rezydencję o pałacowym wystroju z wewnętrznym dziedzińcem i loggią widokową. W 1695 roku Leszczyńscy sprzedali ją Słuszkom, a w kolejnych latach Gołuchów wielokrotnie zmieniał właścicieli, popadając w coraz większe zaniedbanie. Przyczyniły się do tego między innymi spustoszenia poczynione przez wojnę północną oraz utracenie funkcji stałej rezydencji rodowej. W drugiej połowie XIX wieku pałac znajdował się już w stanie mocno zaawansowanej ruiny. W latach 1872-1885 Izabela Działyńska przeprowadziła jego gruntowną odbudowę połączoną z remontem, w wyniku której zespół pałacowy uzyskał cechy francuskiego neorenesansu. W przebudowanym pałacu Izabella umieściła kolekcję dzieł sztuki, przeznaczając gołuchowską siedzibę na ogólnodostępne muzeum.
Architektura
Zamek usytuowano na skraju niewysokiego wzgórza otoczonego z dwóch stron rzeką Trzemną (Ciemną), a z trzeciej jej rozlewiskami. Ostatnią stronę zabezpieczała fosa. Pierwotnie miał formę masywnej czterokondygnacyjnej (dwupiętrowej) wieży mieszkalno – obronnej wzniesionej na planie prostokąta o wymiarach około 12,5 19 metrów i opiętej w narożach mocno wysuniętymi przed lico murów ośmiobocznymi basztami. Spośród nich baszta południowo – wschodnia górowała nad pozostałymi i nad całym budynkiem, przewyższając go o jedną kondygnację. Nie jest znane zwieńczenie głównego bloku zamku, natomiast wiadomo, że na najwyższym piętrze, pod samym dachem założono murowany ganek strzelecki. Wejście znajdowało się od strony wschodniej, pośrodku jednej z krótszych elewacji, flankowane przez dwie z baszt.
Wewnątrz parteru umieszczono dwie skrzyżowane pod kątem prostym ściany działowe, które utworzyły trzy pomieszczenia o mniej więcej równiej wielkości. Wschodnie było zapewne sienią wejściową, połączoną osobnymi portalami z dwoma pozostałymi izbami oraz z dwoma wschodnimi basztami. Układ pierwszego i drugiego piętra był zbliżony, natomiast zagłębiona w ziemi piwnica podzielona została na cztery wąskie komory: dwie mniejsze i dwie dłuższe. Zostały one, podobnie jak pomieszczenia na parterze, przykryte sklepieniami kolebkowymi. Górne piętra były natomiast zwieńczone płaskimi, drewnianymi stropami.
Funkcje poszczególnych kondygnacji najpewniej były typowe dla średniowiecznych wież mieszkalnych: piwnica przeznaczona na magazyn i spiżarnię, gospodarczy parter, komnaty reprezentacyjne na pierwszym piętrze (funkcję auli mogła pełnić wielka „izba stołowa” z siedmioma oknami), mieszkalne izby o charakterze bardziej prywatnym na piętrze drugim oraz magazynowo – obronne poddasze. Mieszkalną funkcję miały także alkierze w narożnych basztach. Komunikację pionową w budowli zapewniały kamienne schody (nie wiadomo w którym miejscu usytuowane), ponadto piwnice i jedna z baszt zaopatrzone były w osobne wejścia z zewnątrz. Przy krótszych elewacjach pomieszczenia na piętrach zaopatrzono w latryny, większość izb ogrzewana była także kominkami, również umieszczonymi w basztach narożnych. Cała budowla tworzyła rozbudowaną i wyniosłą konstrukcję, nie pozbawioną cech obronnych, uwypuklającą oznaki prestiżu i splendoru w formie nawiązującej do średniowiecznych donżonów.
Stan obecny
Z pierwotnego zamku Leszczyńskich widoczne są jedynie trzy narożne baszty, przy czym oryginalne partie zachowały się jedynie w kondygnacji piwnic i parteru. Główna bryła dzisiejszego zabytku to dobudowane w XVII wieku skrzydło południowe. Mieści się w nim oddział Muzeum Narodowego w Poznaniu z ekspozycją zabytkowych wnętrz i dzieł sztuki, m.in. część zbiorów starożytnych waz greckich pozyskanych przez Jana Działyńskiego. Muzeum otwarte jest dla turystów od wt. do czw. 9:00 – 15:00 (11:00-17:00 od 16 czerwca do 15 września ), w piątki od 12:00 do 21:00, w soboty i niedziele od 11:00 do 18:00.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Jakimowicz T., Dwór murowany w Polsce w wieku XVI, Warszawa 1979.
Jakimowicz T., Jastrząb-Marek D., Gołuchów, Warszawa 1984.
Kajzer L., Dwory w Polsce od średniowiecza do współczesności, Warszawa 2010.
Kąsinowska R., Gołuchów. Rezydencja magnacka w świetle źródeł, Gołuchów 2011.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 2, architektura obronna, Kalisz 2011.