Historia
Dobra golubskie Krzyżacy wykupili od biskupa włocławskiego Wiesława w 1293 roku i wkrótce potem wznieśli na ich terenie pierwsze drewniano – ziemne obwarowania. Według relacji kronikarza Piotra z Dusburga, w 1296 roku Litwini zniszczyć mieli wsie w okolicy „castrum Golubam”, prawdopodobnie spalona została wówczas także pierwsza krzyżacka strażnica. Początki murowanego zamku w Golubiu, jednego z najstarszych w państwie krzyżackim pośród regularnych tzw. zamków kasztelowych, wiązały się z latami 1300 – 1311. Po przygotowaniu placu budowy i wytyczeniu w terenie układu zamku, wzniesiono wówczas z inicjatywy pruskiego mistrza krajowego Konrada Sacka mur obwodowy oraz dwa skrzydła zamku górnego: południowe i zachodnie, a w dalszej kolejności północne i wschodnie. Już w 1304 roku w Golubiu ustanowiono siedzibę prokuratora, natomiast dwa lata później utworzono komturstwo.
Rozbudowa zamku miała miejsce po 1320 roku. Golub był już wówczas na tyle silny, iż próba oblężenia przez wojska Władysława Łokietka została zaniechana. Pomimo tego następne prace prowadzono od połowy do końca XIV wieku, kiedy to obwarowano podzamcze i wzniesiono baszty przystosowane do użycia broni palnej. Dopiero w 1410 roku zamek został zajęty przez rycerstwo polskie i mieszczan golubskich, a następnie przekazany przez króla Władysława Jagiełłę w zarząd rycerzowi Niemście ze Szczytnik. Wkrótce jednak odbiły go wspomagające Krzyżaków oddziały Zakonu Kawalerów Mieczowych, które wykorzystały zakończenie wyprawy grunwaldzkiej i rozesłanie większości wojsk polsko-litewskich. Pod zamkiem doszło do bitwy, w której wojska starosty bydgoskiego Dobiesława Puchały pobiły przeważające liczebnie wojska inflanckie, ale po podpisaniu I pokoju toruńskiego w 1411 roku Krzyżacy zachowali warownię.
Zamek został poważnie uszkodzony w 1422 roku, podczas wojny golubskiej. Na skutek ostrzału z czternastu dział rozpoczętego 20 sierpnia, wojska polskie zdobyły miasto, a następnie po czterodniowym ostrzale, 26 sierpnia szturmem przejęły także i zamek. W trakcie walk śmierć poniósł komtur i kilkunastu braci zakonnych, zaś obwarowania znacznie ucierpiały. Po zakończeniu wojny i odzyskaniu Golubia przez Krzyżaków, zamek został odbudowany w latach 1433 – 1449.
Po wybuchu wojny trzynastoletniej w 1454 roku, zamek po krótkim oblężeniu opanowały działające w porozumieniu z Polską siły Związku Pruskiego. Król polski oddał go w dzierżawę Grotowi z Ostrowa, lecz niedługo potem obsadziła go załoga czeskich wojsk najemnych. W 1460 roku Golub został oblężony przez najemne wojska krzyżackie pod dowództwem Bernarda Szumborskiego, co ciekawe również składające się z Czechów. Garnizon zdołał odpierać ataki przez kolejne dwa lata pomimo upadku miasta. Dopiero w 1462 roku Oldrzych Czerwonka (Oldřich Červonka) z grupą wojska na służbie króla polskiego został wpuszczony przez mieszczan za mury i odbił miasto z rąk krzyżackich. Czerwonka posiadał dobra golubskie już od 1457 roku, gdy otrzymał je od króla Kazimierza IV za zasługi, lecz dopiero wówczas mógł realnie kontrolować ich całość. Po zakończeniu wojny na podstawie II pokoju toruńskiego z 1466 roku Golub włączony został do Królestwa Polskiego z przeznaczeniem na siedzibę starosty.
W 1527 roku główna część zamku przebudowana została przez starostę Stanisława Kostkę. Kolejne przekształcenia miały miejsce w latach 1616 – 1623, kiedy to późnorenesansowe elementy wystroju wprowadzono w architekturę zamku na polecenie siostry króla Zygmunta III Wazy, królewny Anny Wazówny, po objęciu przez nią starostwa golubskiego. W nowej formie zamek był parokrotnie niszczony w czasie wojen szwedzkich z lat 1626 – 1629, 1655 – 1660 oraz przez czynniki naturalne. Wymuszało to w drugiej połowie XVII wieku i w XVIII stuleciu kolejne naprawy i przekształcenia. Stan zamku musiał się jednak pogarszać, bowiem w 1842 i 1867 roku doszło do katastrof budowlanych w trzech skrzydłach zamku górnego. Częściową renowację przeprowadzono w latach 1907 – 1914, a gruntowne remonty konieczne były po dewastacji z czasu II wojny światowej. Rozpoczęta w 1959 roku odbudowa zakończyła się dopiero w latach 70-tych XX wieku.
Architektura
Zamek usytuowano na wzniesieniu będącym cyplem płaskowyżu, po północnej stronie silnie meandrującej rzeki Drwęcy, w zakolu której, na południowy – wschód od zamku, założone zostało obwarowane miasto. Cypel nadał całemu założeniu z grubsza trójkątny plan, poszerzający się ku zachodowi i zwężający ku wschodowi, z trzech stron chroniony stromymi stokami. Teren zamku podzielony był na dwa rozdzielone rowem tarasy, które przeznaczono na dom konwentu i podzamcze. Jedyny dogodny dostęp do nich wiódł od zachodu, gdzie zabezpieczono się drugim poprzecznym przekopem.
W pierwszym etapie budowy (około 1305 – 1340) z cegły w wątku wendyjskim powstał czworobok murów na planie prostokąta o wymiarach 39 x 42 metry oraz cztery skrzydła otaczające dziedziniec wielkości około 23 x 18 metrów. Planowano także zbudować wieżę główną o wymiarach 8 x 8 metrów w narożu północno – zachodnim, lecz z powodu zmiany planów budowlanych nie została ona nigdy ukończona i prace przerwano po wzniesieniu piwnicy i przyziemia (wskazywałyby na to niewykorzystane strzępia pod ściany wieży na wyższych kondygnacjach oraz brak przerwy w ganku, który przebiegał w koronie muru obronnego). Po stronie północnej zbudowano wysunięty przed kurtynę muru dansker, dostępny za pomocą drewnianego ganku.
Trzy narożniki zamku górnego wieńczyły wykonane pod koniec budowy smukłe, graniaste wieżyczki (czworoboczne ze ściętym narożnikiem od strony wnętrza zamku), zwieńczone krenelażem i chodnikami straży obiegającymi ostrosłupowe dachy. Wieżyczki pozbawiony mógł być narożnik południowo – zachodni, zamknięty trójkątnym szczytem głównego skrzydła południowego, podczas gdy w narożniku południowo – wschodnim zamknięcie skrzydła posiadało wyjątkowo dwie wieżyczki. Choć narożne wieżyczki i gotyckie szczyty urozmaicały bryłę zamku górnego, elewacje zewnętrzne cechowała surowość charakterystyczna dla wczesnych kaszteli chełmińskich. Większe ostrołuczne okna posiadała jedynie kaplica i refektarz, a pozostałe wnętrza zaopatrzone zostały tylko w wąskie okna szczelinowe (część z nich zwieńczona była dwuspadowo). W elewacjach dziedzińca wyróżniały się jedynie blendy skrzydła północnego i wschodniego. Ostrołuczna blenda znajdowała się także nad dachem krużganka we wschodniej części skrzydła południowego, która prawdopodobnie imitowała okno kaplicy. Blendami artykułowane były wieżyczki narożne, a także szczyty głównego skrzydła południowego. Wschodni z nich pomniejszony był flankującymi dwoma wieżyczkami, natomiast blendy zachodniego wypełnione były malowanymi dekoracjami maswerkowymi. Wewnętrzny dziedziniec ze studnią pośrodku otaczały dwukondygnacyjne, drewniane krużganki. Czteroskrzydłowy dom ze względu na naturalne warunki terenu posiadał parcham jedynie od zachodu.
Główne skrzydło zamkowe znajdowało się po stronie południowej. Jak w większości zamków krzyżackich dzieliło się ono na piwnice o funkcji magazynów i spiżarni, gospodarcze przyziemie oraz reprezentacyjno – mieszkalne piętro. Podzielona na trzy komory piwnica dostępna była przez dwie szyje od strony dziedzińca. Jej wnętrza przykryto sklepieniami krzyżowo-żebrowymi oraz krzyżowym w komorze środkowej, w której umieszczono piec typu hypocaustum i dwie półkoliste wnęki na ścianie południowej. Przyziemie dzieliło się na trzy pomieszczenia, przy czym środkowe umieszczono prostopadle w stosunku do bocznych. Na piętrze skrzydła południowego znajdowała się trójprzęsłowa kaplica Świętego Krzyża po stronie wschodniej i trójprzęsłowy refektarz ogrzewany za pomocą pieca akumulacyjnego na zachodzie. Sale te rozdzielało mniejsze pomieszczenie pośrednie, dwuprzęsłowe, przykryte sklepieniem krzyżowym, połączone z kaplicą za pomocą trzech wąskich otworów o trójlistnych zamknięciach, umieszczonych w półkolistej arkadzie. Refektarz przykryty był sklepieniem krzyżowo-żebrowym, natomiast kaplica gwiaździstym o czterech ramionach w każdym przęśle. Charakterystyczna była umieszczona w grubości muru kruchta, ozdobiona bogatym portalem i z maswerkowymi blendami na ścianach bocznych. Samą kaplicę oświetlały trzy duże okna południowe i jedno okno w wysokiej, ostrołucznej wnęce w ścianie wschodniej. Jej wewnętrzne elewacje pokryte były polichromiami, pod oknem wschodnim znajdowała się piscina, a obok, po lewej stronie półka ścienna. Na prawo od blendy znajdowała się pokryta malowidłami ostrołukowa wnęka o funkcji sedilia. W grubości muru ściany zachodniej utworzono schody wiodące na dodatkową kondygnację w zachodniej części skrzydła, co wynikało z faktu, że sklepienia nad refektarzem posadowione były niżej niż sąsiedniej kaplicy.
Skrzydło zachodnie na poziomie piwnic mieściło dwie komory ze sklepieniami kolebkowymi, rozmieszczone po dwóch stronach miejsca niepodpiwniczonego pod przejazdem bramnym (miejsce to wzmocniono poprzecznymi grubymi fundamentami). Zamykany broną przejazd bramny przykryto sklepieniem kolebkowym. Po jego bokach znajdowały się dwa pomieszczenia, z których południowe służyć mogło strażnikowi. Na piętrze skrzydła zachodniego mogło się znajdować mieszkanie komtura, wyżej zaś półpiętro i poddasze o funkcji magazynowej z gankami obronnymi. Pomieszczenie przyziemia nieukończonej wieży głównej o wymiarach 7,5 x 7,5 metra przykryto sklepieniem krzyżowym. Pod nim umieszczono piwniczny loch, dostępny przez otwór w sklepieniu kolebkowym, wyposażony w kanał wentylacyjny i latrynę.
W skrzydle północnym w piwnicy umieszczono dwie komory o zbliżonej wielkości. Każdą z nich przykryto kolebką i połączono z dziedzińcem za pomocą szyi ze schodami. Oświetlenie komór zapewniały niewielkie świetliki, ponadto we wschodniej znajdował się kanał do odprowadzania deszczówki i ścieków. Te ostatnie związane były z kuchnią umieszczoną w przyziemiu skrzydła, obok której musiały się znajdować spiżarnie i magazyny sprzętu kuchennego. Główna kondygnacja mieściła przypuszczalnie dormitorium, które połączone było gankiem z danskerem, gdzie znajdować się musiały latryny. Wyżej znajdowało się półpiętro, a nad nim poddasze, podobnie jak w skrzydle zachodnim mieszczące magazyny – spichrze i ganki obronne.
Skrzydło wschodnie na poziomie piwnicy stanowiły dwie lub trzy komory z szyjami piwnicznymi, sklepione krzyżowo lub kolebkowo. Gospodarczy parter skrzydła dzielił się na trzy pomieszczenia zwieńczone sklepieniami krzyżowymi. Z nich izba północna w grubości muru posiadała schody na piętro i cztery małe wnęki z otworami skierowanymi w stronę dziedzińca. Również piętro podzielone było na trzy pomieszczenia: zakrystię sąsiadującą z kaplicą w skrzydle południowym, czteroprzęsłową salę reprezentacyjną pośrodku i mniejsze pomieszczenie po stronie północnej. Wyżej umieszczone półpiętro wyposażono w niewielkie okna o obronnym charakterze, choć funkcję tą pełnił wyżej położony ganek przy poddaszu.
Na zachodnim przedpolu zamku górnego powstało gospodarcze przedzamcze o wymiarach około 70 x 110 metrów, oddzielone od domu konwentu obmurowanym przekopem i murem parchamu (przez który biegła w poprzek szyja). Miało ono symetryczny, trapezoidalny kształt, wynikający zapewne z układu pierwotnej drewniano – ziemnej zabudowy (później zostało poszerzone o opadający obszar po stronie południowo – wschodniej). W drugiej fazie budowy, około połowy XIV wieku, podzamcze wzmocniono murem obronnym z dwoma narożnymi basztami (o wymiarach 4,8 x 4,8 metra i 6 x 8 metrów), trzema basztami wykuszowymi i wieżą bramną z przedbramiem od strony zachodniej. Do tej ostatniej prowadził, podobnie jak do bramy zamku górnego, most zwodzony. Wzdłuż kurtyny zachodniej przedzamcza, na południe od bramy znajdował się długi na około 50 metrów budynek gospodarczy, prawdopodobnie służący jako stajnia. Zabudowa gospodarcza znajdowała się zapewne także po północnej stronie bramy. Kolejny duży, prostokątny budynek o długości około 30 metrów znajdował się w narożniku południowo – wschodnim przedzamcza. Być może mieściła się w nim znana ze źródeł pisanych łaźnia lub kuźnia. Podzamcze ochraniane było od zachodu przekopem o szerokości około 6 metrów i głębokości 3,5 metra oraz ziemnym wałem.
W trzecim etapie prac, związanym z przystosowaniem zamku do obrony ogniowej, pod koniec XIV wieku na terenie parchamu zbudowano okrągłą basztę południowo – zachodnią oraz cylindryczną basztę w narożu północno – zachodnim. Były one przystosowane do użycia broni palnej i posiadały radialnie rozmieszczone strzelnice. Baszta południowo – zachodnia o średnicy 7,5 metra posiadała podziemny loch więzienny i prawdopodobnie cztery kondygnacje nadziemne, ale nie była wysoka (obecnie ma 15 metrów wysokości, pierwotnie mogła mieć około 18 metrów lub nieco więcej). Posadowiona była na czworobocznym cokole rozpoczętej wcześniej, przypuszczalnej drugiej wieży głównej. Na górnym piętrze dostępna była z poziomu domu konwentu przez drewniany most. Jej poszczególne kondygnacje przepruto radialnie rozmieszczonymi strzelnicami, znajdującymi się od środka w sklepionych odcinkowo niszach. Taki układ umożliwiał ostrzał flankowy. Baszta północna była najpewniej podobna, choć mogła mieć nieco mniejszą średnicę.
W czwartym etapie budowy, na początku XV wieku, w związku z rosnącą tendencją do rozluźnienia reguły zakonnej i dążeniem do separacji mieszkań, postanowiono powiększyć zabudowę rezydencjonalną. Wzniesiono wówczas dwa budynki na międzymurzu, po dwóch stronach wjazdu na zamek górny. Jeden z nich zajmowany był przez mieszkanie komtura. Być może w okresie tym wzniesiono także niewielki budynek o nieznanym przeznaczeniu wciśnięty w narożnik między południową, cylindryczną basztą ogniową, a murem zamykającym fosę. Po zniszczeniach wojennych z 1422 roku wykonano nowe stropy i sklepienia oraz przekształcono dawne arkadowe gdanisko (dansker) w czworoboczny budynek o formie niewielkiej wieży.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego przetrwała w formie gotycko-renesansowej bryła zamku górnego. Nowożytnymi elementami są między innymi późnorenesansowe attyki, wieżyczki w narożach, budynek przedbramia. Zmianie uległ kształt i układ większości okien, zwłaszcza w elewacji zachodniej i północnej. Obecny krużganek pochodzi z lat 60-tych XX wieku, a dodatkowo wzorowany jest na domniemanym wyglądzie z XVII wieku. W dobrym, pierwotnym stanie przetrwały pomieszczenia piwniczne, częściowo parterowe. Sale na piętrze są przebudowane, oryginalne jest jedynie wschodnie przęsło kaplicy i kruchta w skrzydle południowym. Wyróżnia się zachowana w oryginalnym kształcie, a jedynie trochę obniżona, ogniowa baszta południowo – zachodnia. Mur obronny podzamcza nad poziomem gruntu zachował się jedynie w kilku fragmentach, natomiast pozostałości muru parchamu włączono do późniejszych budowli. Na zamku obecnie mieści się muzeum, hotel i restauracja, organizowane są cykliczne imprezy plenerowe. Zwiedzanie rozpoczyna się o pełnych godzinach, w sezonie co pół godziny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Torbus T., Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach, Gdańsk 2014.
Torbus T., Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach, część II, katalog, Gdańsk 2023.
Wasik B., Budownictwo zamkowe na ziemi chełmińskiej od XIII do XV wieku, Toruń 2016.
Wasik B., Zamek golubski w średniowieczu. Architektura i technika budowy, „Komunikaty warmińsko – mazurskie”, nr 2 (304), Olsztyn 2019.