Historia
Dobra golubskie Krzyżacy wykupili od biskupa włocławskiego Wiesława w 1293 roku i wkrótce potem po przybyciu wznieśli w nich pierwsze drewniano – ziemne obwarowania. Jak wynika z relacji kronikarza Piotra z Dusburga, w 1296 roku Litwini zniszczyć mieli wsie w okolicy „castrum Golubam”, prawdopodobnie spalona została wówczas także pierwsza krzyżacka strażnica. Początki murowanego zamku w Golubiu, jednego z najstarszych w państwie krzyżackim pośród regularnych tzw. zamków kasztelowych, wiązały się z latami 1300 – 1311. Po przygotowaniu placu budowy i wytyczeniu w terenie układu zamku, wzniesiono wówczas z inicjatywy pruskiego mistrza krajowego Konrada Sacka mur obwodowy oraz dwa skrzydła zamku górnego: południowe i zachodnie, a w dalszej kolejności północne i wschodnie. Już w 1304 roku w Golubiu ustanowiono siedzibę prokuratora, a dwa lata później utworzono komturstwo.
Kolejne prace budowlane miały miejsce po 1320 roku. Zamek był już wówczas na tyle silny, iż oparł się próbom zdobycia przez Władysława Łokieteka (oblężenie zostało zaniechane). Pomimo tego następne prace prowadzono od połowy do końca XIV wieku, obwarowywając podzamcze i wznosząc baszty przystosowane do użycia broni ogniowej. Dopiero w 1410 roku zamek został zajęty przez rycerstwo polskie i przekazany przez króla Władysława Jagiełłę w zarząd rycerzowi Niemście ze Szczytnik. Wkrótce jednak został odbity przez wspomagające Krzyżaków oddziały Zakonu Kawalerów Mieczowych. Pod zamkiem doszło do bitwy w której wojska starosty bydgoskiego Dobiesława Puchały pobiły przeważające liczebnie wojska inflanckie. Po podpisaniu I pokoju toruńskiego w 1411 roku warownię zwrócono Krzyżakom.
Zamek został poważnie uszkodzony w 1422 roku, podczas wojny golubskiej. Na skutek ostrzału z czternastu dział rozpoczętego 20 sierpnia, wojska polskie zdobyły miasto, a następnie po czterodniowym ostrzale, 26 sierpnia szturmem przejęły także i zamek. W trakcie walk śmierć poniósł komtur i kilkunastu braci zakonnych, a obwarowania znacznie ucierpiały. Po zakończeniu wojny i odzyskaniu Golubia przez Krzyżaków, zamek został odbudowany w latach 1433 – 1449.
Po wybuchu wojny trzynastoletniej w 1454 roku, zamek opanowały działające w porozumieniu z Polską siły Związku Pruskiego. Król polski oddał go w dzierżawę Grotowi z Ostrowa, lecz niedługo potem obsadziła go załoga czeskich wojsk najemnych. W 1460 roku został oblężony przez najemne wojska krzyżackie, co ciekawe również przez Czechów, pod dowództwem Bernarda Szumborskiego. Garnizon zdołał odpierać ataki przez kolejne dwa lata pomimo upadku miasta. Dopiero w 1462 roku Oldrzych Czerwonka z grupą wojska na służbie króla polskiego został wpuszczony przez mieszczan za mury i odbił miasto z rąk krzyżackich. Po zakończeniu wojny na podstawie II pokoju toruńskiego z 1466 roku Golub włączony został do Królestwa Polskiego z przeznaczeniem na siedzibę starosty.
Warownia została w latach 1616 – 1623 przebudowana na polecenie siostry króla Zygmunta III Wazy, królewny Anny Wazówny, która objęła starostwo golubskie. Dodano wtedy m.in. późnorenesansowe attyki, budynek na przedbramiu, zmieniono kształt okien i dodano wieżyczki w narożach. Parokrotnie niszczony m.in. w czasie wojen szwedzkich lub przez czynniki naturalne, zawsze był jednak odbudowywany i remontowany.
Architektura
Zamek usytuowano na wzgórzu, po północnej stronie silnie meandrującej rzeki Drwęcy, w zakolu której, na południowy – wschód od zamku, założone zostało obwarowane miasto. W pierwszym etapie budowy (1305 – 1340) powstał czworobok murów na planie prostokąta o wymiarach 39 x 42 metry oraz cztery skrzydła otaczające dziedziniec. Planowano także zbudować wieżę główną o wymiarach 8 x 8 metrów w narożu północno – zachodnim, lecz z powodu zmiany planów budowlanych nie została ona nigdy ukończona i prace przerwano po wzniesieniu piwnicy i przyziemia (wskazują na to niewykorzystane strzępia pod ściany wieży na wyższych kondygnacjach oraz brak przerwy w ganku, który przebiegał w koronie muru obronnego). Po stronie północnej zbudowano dansker wysunięty przed kurtynę muru i dostępny za pomocą drewnianego ganku.
Główne skrzydło zamkowe znajdowało się po stronie południowej. Mieściło ono na piętrze kaplicę Świętego Krzyża po stronie wschodniej i refektarz ogrzewany za pomocą pieca akumulacyjnego na zachodzie. Otrzymał on sklepienia krzyżowo-żebrowe, a kaplica gwiaździste. Charakterystyczna była umieszczona w grubości muru kruchta, ozdobiona bogatym portalem. W skrzydle północnym umieszczono na parterze kuchnię, natomiast wyższe kondygnacje, oświetlane jedynie oknami szczelinowymi, zajmowały magazyny żywnościowe i sprzętu kuchennego. Wschodnie skrzydło mieściło dormitorium, zachodnie być może izby komtura. Piwnice i pomieszczenia parteru pełniły zazwyczaj głównie funkcje gospodarcze i magazynowe, a strychy mieściły magazyny – spichrze. Dodatkowa kondygnacja o takim charakterze, dostępna schodami w grubości muru, znajdowała się także nad refektarzem, co wynikało z faktu, że jego sklepienia posadowione były niżej niż sąsiedniej kaplicy. Wewnętrzny dziedziniec otaczały dwukondygnacyjne, drewniane krużganki, na środku znajdowała się studnia.
Wszystkie skrzydła wieńczyły narożne wieżyczki i gotyckie szczyty wykonane pod koniec budowy, choć elewacje zamku górnego cechowała surowość charakterystyczna dla wczesnych kaszteli chełmińskich. Większe ostrołuczne okna posiadała jedynie kaplica i refektarz, a pozostałe wnętrza zaopatrzone zostały jedynie w wąskie okna szczelinowe (część z nich zwieńczona była trójkątnie). W elewacjach dziedzińca wyróżniały się jedynie blendy skrzydła północnego i wschodniego. Ostrołuczna blenda znajdowała się także nad dachem krużganka we wschodniej części skrzydła południowego, prawdopodobnie imitowała ona okno kaplicy. Urozmaicającymi od zewnątrz bryłę akcentami były wspomniane powyżej graniaste (czworoboczne ze ściętym narożnikiem od strony wnętrza zamku) i artykułowane blendami wieżyczki narożne, a także szczyty skrzydła głównego. Wschodni z nich był flankowany dwoma opisanymi wieżyczkami, natomiast blendy trójkątnego zachodniego wypełnione były malowanymi dekoracjami maswerkowymi.
Na zachodnim przedpolu zamku powstało gospodarcze przedzamcze o wymiarach około 70 x 110 metrów, oddzielone od zamku górnego obmurowanym przekopem i murem parchamu (przez który biegła w poprzek szyja). Miało ono symetryczny, trapezoidalny kształt, wynikający zapewne z układu pierwotnej drewniano – ziemnej zabudowy (później zostało poszerzone o opadający obszar po stronie południowo – wschodniej). W drugiej fazie budowy około połowy XIV wieku wzmocniono je murem obronnym z dwoma narożnymi basztami i wieżą bramną z przedbramiem od strony zachodniej. Do tej ostatniej prowadził, podobnie jak do bramy zamku górnego, most zwodzony. Wzdłuż kurtyny zachodniej przedzamcza, na południe od bramy znajdował się długi na około 50 metrów budynek gospodarczy, prawdopodobnie służący jako stajnia. Zabudowa gospodarcza znajdowała się także zapewne po północnej stronie bramy. Kolejny duży, prostokątny budynek o długości około 30 metrów znajdował się w narożniku południowo – wschodnim przedzamcza. Być może mieściła się w nim znana ze źródeł łaźnia lub kuźnia. Podzamcze ochraniane było od zachodu przekopem o szerokości około 6 metrów i głębokości 3,5 metra oraz ziemnym wałem.
W trzecim etapie prac, związanym z przystosowaniem zamku do obrony ogniowej, pod koniec XIV wieku zbudowano okrągłą basztę południowo – zachodnią z podziemnym lochem więziennym oraz cylindryczną basztę w narożu północno – zachodnim. Były one przystosowane do użycia broni palnej i posiadały radialnie rozmieszczone strzelnice. Zachowana do dzisiaj baszta południowo – zachodnia, pierwotnie nie była dużo wyższa i zapewne posiadała jedynie jeszcze jedną kondygnację (obecnie ma 15 metrów wysokości, pierwotnie mogła mieć około 18 metrów lub nieco więcej). Posadowiona była na czworobocznym cokole rozpoczętej wcześniej, przypuszczalnej drugiej wieży głównej. Na górnym piętrze dostępna była z poziomu domu konwentu przez drewniany most. Na jej poszczególnych kondygnacjach umieszczono radialnie rozmieszczone strzelnice, znajdujące się od środka w sklepionych odcinkowo niszach. Taki układ umożliwiał ostrzał flankowy. Baszta północna była najpewniej podobna, choć mogła mieć nieco mniejszą średnicę.
W czwartym etapie budowy, na początku XV wieku, w związku z rosnącą tendencją do rozluźnienia reguły zakonnej i dążeniem do separacji mieszkań, postanowiono powiększyć zabudowę rezydencjonalną. Wzniesiono wówczas dwa budynki na międzymurzu, po dwóch stronach wjazdu na zamek górny. Jeden z nich zajmowany był przez mieszkanie komtura. Być może w okresie tym wzniesiono także niewielki budynek o nieznanym przeznaczeniu wciśnięty w narożnik między południową, cylindryczną basztą ogniową, a murem zamykającym fosę. Po zniszczeniach wojennych z 1422 roku wykonano nowe stropy i sklepienia oraz przekształcono dawne arkadowe gdanisko (dansker) w czworoboczny budynek o formie niewielkiej wieży.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego przetrwała w formie gotycko-renesansowej bryła zamku górnego. Wyróżnia się też zachowana w oryginalnym kształcie, a jedynie trochę obniżona, ogniowa baszta południowo – zachodnia. Na zamku obecnie mieści się muzeum, hotel i restauracja, organizowane są cykliczne imprezy plenerowe. Zwiedzanie rozpoczyna się o pełnych godzinach, w sezonie co pół godziny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Torbus T., Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach, Gdańsk 2014.
Wasik B., Budownictwo zamkowe na ziemi chełmińskiej od XIII do XV wieku, Toruń 2016.
Wasik B., Zamek golubski w średniowieczu. Architektura i technika budowy, „Komunikaty warmińsko – mazurskie”, nr 2 (304), Olsztyn 2019.