Historia
Kościół farny św. Katarzyny w Golubiu wzniesiono na przełomie XIII i XIV wieku, prawdopodobnie w dwóch etapach. Wpierw powstało prezbiterium z zakrystią, a nieco później, około drugiej ćwierci XIV wieku, nawa wraz z wieżą. Niestety już w 1410 roku budowla stała się ofiarą działań wojennych, przy czym poniesione szkody oszacowano cztery lata później na 120 grzywien. Odrestaurowany starannie z nakazu biskupa Arnolda, kościół powiększono w XV wieku o kaplicę południową. Świątynia uległa powtórnie poważnemu uszkodzeniu w 1689 roku, kiedy to piorun uderzył w wieżę niszcząc ornamentację i gzymsy. Staraniem ówczesnego proboszcza Szeflera wieżę odbudowano. Gruntowną renowację przeprowadzono także w XIX stuleciu. W jej trakcie między innymi przekształcona została południowa kruchta.
Architektura
Kościół usytuowano w centralnej części miasta Golubia, mieszczącego się w zakolu rzeki Drwęcy. Świątynia oddalona była o około 100 metrów na południe od rynku, a prostokątną działkę na której ją umieszczono otoczono murem cmentarnym. Po stronie południowej jeden blok zabudowy oddzielał kościół od miejskich obwarowań.
W pierwszej fazie kościół tworzyło prezbiterium o wymiarach 15,9 x 10,9 metrów, składające się z dwóch przęseł na planie prostokąta i wielobocznego zamknięcia po stronie wschodniej. Po północnej stronie usytuowana została obszerna zakrystia na rzucie kwadratu, po przeciwnej zaś mały przedsionek. Od zewnątrz prezbiterium opięto uskokowymi przyporami, zakończonymi grubymi pinaklami. Rolę stabilizującą mogła też pełnić wieloboczna wieżyczka schodowa (u dołu kwadratowa, u góry ośmioboczna), usytuowana przy narożniku południowo – zachodnim, przy styku z późniejszą nawą. Pomiędzy przyporami przepruto wysokie, ostrołuczne okna o profilowanych ościeżach.
Sklepienia prezbiterium otrzymały rzadką formę, nie powtórzoną już nigdzie indziej na ziemi chełmińskiej. Utworzono bowiem sklepienia oparte na przęsłach trójkątnych, z których jednak tylko dwa zachodnie uzyskały wpisany trójpromień (tego typu sklepienie po raz pierwszy użyte zostało w Anglii w Lady Chapel przy katedrze w Chester). Pomimo oryginalności kształtki żeber zestawiono w Golubiu dość niedbale, gdyż nie poprowadzono ich po liniach prostych. Dlatego przypuszcza się, iż powstały już po pożarze z 1410 roku, na podstawie starszego schematu z drugiej ćwierci XIV wieku (być może były typologicznym ogniwem pośrednim w rozwoju sklepienia krzyżowego do sklepienia gwiaździstego).
W latach 1320 – 1350 kościół został powiększony przez dobudowanie nawy o wymiarach 21,7 x 15 metrów, oraz wieży o szerokości 8,5 metra i długości 7,2 metra, z klatką schodową osadzoną w kącie miedzy południowym narożnikiem nawy a wieżą. Do nawy przybudowano ponadto dwie kaplice, z których południowa otrzymała nisko umieszczoną ostrołukową ślepą arkadę, północna zaś połączona została z kruchtą wspólnym dachem pulpitowym, stanowiącym przedłużenie dachu kościoła.
Wieża otrzymała specyficzne arkady po stronie północnej i południowej z rodzajem przejazdu bramnego w przyziemiu, oraz oryginalne zwieńczenie z czterema sterczynami o charakterze wieżyczek z ozdobnym krenelażem (motyw także o genezie angielskiej). Do wysokości okapu dachu nawy elewacje wieży pozostawiono surowe, bez dekoracji, wyżej zaś utworzono po dwie profilowane, ostrołuczne płyciny, nad którymi kolejną kondygnację rozdzielił tynkowany fryz. Na przedostatnim piętrze z trzech stron przebito po dwa wysokie przeźrocza, również o profilowanych krawędziach, flankowane blendami o identycznym wykroju. Jedynie od wschodu z powodu dachu nawy zmieściły się same blendy oraz małe okna najwyższego piętra.
Nawa nie została opięta przyporami, dlatego jej wnętrze przykryto jedynie stropem drewnianym. Elewacje zewnętrzne wyróżniły naprzemiennie rozmieszczone wysokie blendy i okna o identycznym, ostrołucznym wykroju. Zarówno jedne jak i drugie oprofilowano po krawędziach, a blendy pokryto malowidłami z motywami maswerkowymi. Akcent poziomy wprowadzono poprzez zastosowanie tynkowanego fryzu pod okapem dachu. Ponadto w ścianie południowej umieszczono ostrołucznie zamknięty, bogato profilowany uskokami portal.
Stan obecny
Kościół farny w Golubiu to dobrze zachowany przykład „kreatywnej” gotyckiej budowli, będącej wzorem dla innych świątyń w regionie. Odegrał on aktywną rolę w czasie, gdy architektura państwa zakonnego przechodziła decydujący etap rozwoju. Wyróżnia się zwłaszcza sklepieniem i zewnętrznymi elewacjami prezbiterium, bogato dekorowaną wieżą z nietypowymi na ziemi chełmińskiej narożnymi wieżyczkami, a także detalami architektonicznymi w postaci blend i portalu nawy, czy też portalu prowadzącego z prezbiterium do zakrystii.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Kreis Strasburg, red. J.Heise, Danzig 1891.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Mroczko T., Architektura gotycka na ziemi chełmińskiej, Warszawa 1980.