Historia
Wieś Golcowa (wówczas zwana jeszcze Nowym Domaradzem) założona została w 1425 roku. W akcie jej lokacji miejscowy pleban uposażony został dwoma wolnymi łanami ziemi wraz z łąkami i stawami, choć zapewne nie posiadał on jeszcze kościoła, pod którego budowę i utrzymanie zabezpieczono jedynie nadaniami bazę ekonomiczną. Do budowy świątyni przystąpiono najwcześniej po 1448 roku, kiedy to biskup przemyski Piotr z Chrząstowa wystawił drugi akt lokacyjny, zlecając założenie wsi sołtysowi Maciejowi Golcowi. Przydzielony kościołowi w drugiej lokacji areał ziemi wynosił 130,5 morgów polskich (około 75 hektarów), był to zatem teren stosunkowo duży, przez co wymagał długotrwałego trzebienia i karczowania lasów oraz przystosowania pod uprawę. Do budowy świątyni mogło więc dość nawet w trzeciej lub na początku czwartej ćwierci XV wieku. Po raz pierwszy istnienie kościoła poświadczono w 1482 roku.
W drugiej połowie XVI wieku kościół najpewniej przeszedł renowację, gdyż w 1589 roku biskup Wojciech Baranowski przeprowadził jego ponowną konsekrację. Kolejny remont z nieznanych przyczyn miał być przeprowadzony dość szybko po wyświęceniu, gdyż już w 1599 roku. Tym razem prace musiały być przeprowadzone solidniej, gdyż przez cały XVII wieku nie odnotowano żadnych modernizacji konstrukcji kościoła. Dopiero około 1756 roku wycięte zostały trzy nowe okna. Według akt wizytacji z 1745 roku kościół znajdował się w dobrym stanie i posiadał stosunkowo bogate wyposażenie.
Okres intensywniejszych przekształceń budowli nastał w drugiej połowie XIX wieku. W 1871 roku wzniesiono nową wieżyczkę na sygnaturkę, w 1876 roku niestety rozebrano podcienia i wzniesiono kruchtę, a w latach 1885 – 1887 przedłużono nawę ku zachodowi oraz zmieniono pokrycie dachów z gontu na blachę. W 1891 roku silny wiatr strącić miał wieżyczkę na sygnaturkę, co wymusiło budowę nowej, obitej blachą. Kolejne remonty wykonano już w pierwszej i drugiej połowie XX wieku, kiedy to między innymi pokryto ściany kościoła gontem.
Architektura
Kościół zbudowany został we wschodniej części wsi, na niedużym wzniesieniu na którym wydzielono obszar pod przykościelny cmentarz, zapewne pierwotnie ogrodzony drewnianym parkanem. W średniowieczu budowla składała się z prostokątnego w planie korpusu nawowego oraz węższego, zamkniętego trójbocznie na wschodzie prezbiterium, przy którym od północy dostawiono zakrystię. Do budowy wykorzystane zostało drewno modrzewiowe.
Cała budowla wzniesiona została w konstrukcji zrębowej z zastosowaniem tzw. systemu więźbowo – zaskrzynieniowego z zaczepami. Kościół przykryto stromym, dwuspadowym dachem (początkowo gontowym) o wspólnej dla korpusu i prezbiterium kalenicy. Kościół w Golcowej prezentował więc ten sam typ co pobliskie kościoły w Bliznem i Haczowie, charakteryzujący się oddzielnymi daszkami pulpitowymi nad zaskrzynieniami. Pod okapem dachu głównego zastosowano zaczepy, czyli elementy zabezpieczające przed zsunięciem się konstrukcji więzów krokwiowych (pionowe bierwiona zakończone czopem przytrzymywanym przez drewniany kołek, przechodzący na wskroś przez belkę i czop). Konstrukcja więźby dachowej zmontowana została wyłącznie z pełnych kozłów więzarowych, pokrytych nacięciami i znakami montażowymi, podobnymi do zastosowanych w Bliznem, Haczowie i Domaradzu.
Decydującą rolę w konstrukcji kościoła odgrywał system więźbowo – zaskrzynieniowy. W średniowiecznym kościele małopolskim rozstaw poszczególnych kozłów krokwiowych więźby storczykowej dostosowywany był do szerokości prezbiterium, a spodnie belki więzara, (czyli zarazem belki stropowe), wsparte były w prezbiterium na ostatnim (najwyższym) wieńcu ścian. Boczne, szersze części nawy nie dawały oparcia więźbie, wykonywano więc przedłużenie górnych partii ścian prezbiterium na nawę, aż do ściany zachodniej kościoła, a także obniżano wysokość bocznych ścian nawy. W ten sposób na przedłużonych na nawę belkach ścian prezbiterium uzyskiwano oparcie dla więźby nad nawą, a nad jej bocznymi ścianami odpowiedni spadek, umożliwiający przykrycie tych szerszych części osobnymi daszkami pulpitowymi. Wewnątrz kościoła boczne, szersze od prezbiterium części nawy robiły wrażenie jakby były przykryte obniżonym stropem (wyglądały więc jak zawieszona skrzynia).
Detal architektoniczny kościoła (belki zaskrzynień, belka tęczowa, wsporniki podtrzymujące belkę tęczową, kroksztyny zaczepów pod okapem dachu, obramienia portali) ozdobiony został szeroką fazą. Otwory okienne w nawie otrzymały prostokątną formę, natomiast w prezbiterium zamknięto je spłaszczonymi łukami opracowanymi w tzw. ośle grzbiety.
Stan obecny
Kościół pomimo przekształceń jakim uległ w drugiej połowie XIX wieku, zachował w znacznym stopniu swą pierwotną formę, mianowicie zrąb nawy (bez ściany zachodniej) i prezbiterium oraz system zaskrzynieniowo – więźbowy, przy czym na wszystkich częściach więźby przetrwały gotyckie ciesielskie znaki montażowe. Zamiany nowożytne spowodowały wstawienie neogotyckiej wieżyczki na sygnaturkę, usuniecie podcieni, wzniesienie kruchty, przedłużenie nawy ku zachodowi o 9 metrów, posadowienie kościoła na kamiennej podmurówce, pokrycie wnętrza dekoracją malarską. Ponadto w nawie znajdują się wtórnie wstawione trzy pary słupów oraz posadzka która zastąpiła drewnianą podłogę. Z XX wieku pochodzi gontowa okładzina ścian, która zastąpiła starszy szalunek z desek, ale nie wiadomo jak wyglądały pierwotne, średniowieczne elewacje. Negatywnie na wygląd zabytku wpływa pokryty blachą dach, który powinien zostać wymieniony na gont.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Biała karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, kościół parafialny p.w. św.Barbary i Narodzenia NMP, M.Czuba, nr 1215, Golcowa 1993.
Brykowski R., Drewniana architektura kościelna w Małopolsce XV wieku, Warszawa 1981.
Brykowski R., Kornecki M., Drewniane kościoły w Małopolsce południowej, Wrocław 1984.
Gajewski B., Golcowa. Szkice z dziejów wsi, Brzozów 1989.