Historia
Budowę niewielkiego zamku w Gołańczy rozpoczął prawdopodobnie biskup włocławski Maciej, przedstawiciel możnego rodu Pałuków w trzeciej ćwierci XIV wieku. Po raz pierwszy zamek pośrednio wspomniany był w 1383 roku w przydomku Jakuba Kusza z rodu Pałuków („Iacobus Cusz de Golancza”) i kilku innych rycerzy („Thomislai de Golancza” u Janka z Czarnkowa, „Dobeslai de Golancza” u Jana Długosza). U schyłku życia Macieja, albo w czasach jego następcy Tomisława, a więc między 1364 a 1381 rokiem, założone zostało w pobliżu zamku miasto Gołańcz.
Pierwsza bezpośrednia informacja o zamku w Gołańczy pojawiła się dopiero w 1450 roku, w dokumencie sankcjonującym podział zamkowych włości na dwie gałęzie rodziny. Doprowadziło to do pewnych zmian architektonicznych, zwłaszcza w układzie pomieszczeń mieszkalnych wieży głównej. W 1464 roku zmarł Michał Gołaniecki, a jego córka Małgorzata wniosła swoją wschodnią część zamku w posagu w ręce rodziny Grudzińskich. W 1471 roku Andrzej Grudziński wykupił zachodnią część, łącząc w jednych rękach całość zamku.
Na początku XVII wieku budowlę wraz z okolicznymi dobrami kupili Smoguliccy. W czasie potopu szwedzkiego 3 maja 1656 roku oddział najeźdźców uzbrojony w cztery armaty ostrzelał warownię, wysadził most oraz bramę, a następnie po wdarciu się, wymordował całą załogę. Po wycofaniu się Szwedów warownię odbudował Marcin Franciszek Smogulicki, który m.in. wybudował klatkę schodową o konstrukcji szachulcowej i barokową bramę. W XVIII wieku z inicjatywą przebudowy wystąpił generał Jan Jerzy Flemming, który przekształcił zamek w niewielką szlachecką rezydencję. Ostatecznie została ona opuszczona około roku 1830.
Architektura
Zamek wzniesiono przy północno – wschodnim brzegu Jeziora Smolary, na wschód od osady, na niewysokim wzniesieniu pośród podmokłych łąk. Półwysep na którym został zbudowany zamek został odcięty od reszty terenu na północy, zachodzie i wschodzie fosą o szerokości od 12 do 20 metrów, połączoną z wodami jeziora. Z miastem zamek łączyła grobla poprowadzona przez trudny, bagnisty teren.
Głównym elementem zamku była murowana, pięciokondygnacyjna, mieszkalno-obronna wieża o wymiarach podstawy 11 x 16,6 metra i wysokości około 15 metrów. Jej narożniki opięto czterema przewiązanymi z korpusem przyporami, a wejście umieszczono w elewacji północnej. Portal wejściowy do wieży uzyskał formę uskokowego ostrołuku, którego archiwoltę zbudowano z trzech warstw ceglanych kształtek. Od wnętrza budynku otwór wejściowy blokowany był masywną belką ryglującą, którą wsuwano w łoże znajdujące się po wschodniej stronie przejścia. Portal ulokowano w rozległej wnęce, o szerokości 1,9 metra i wysokości 9,7 metrów, w bokach której umieszczone zostały bruzdy dla brony. Powyżej usytuowano osłonę dla osoby opuszczającej bronę, a zarazem stanowiącą formą machikuły. Samo operowanie broną było możliwe zapewne przy pomocy kołowrotu i dźwigni zainstalowanych w otworze okiennym na poziomie czwartej kondygnacji. Do głównego wejścia, umieszczonego ponad 2 metry nad poziomem dziedzińca, doprowadzony był od strony północnej drewniany pomost, a od połowy XV stulecia drewniane schody. Po przeciwległej stronie wieży, przy jej południowym murze znajdowała się średniowieczna latryna w formie nadwieszanego wykusza umieszczonego na 12 metrach wysokości. Po 1450 roku i wzniesieniu murów obronnych, latryna musiała być rozbudowana do formy danskeru sięgającego poza południowy obwód murów zamku (później ustęp przeniesiono na elewację wschodnią). W poziomie podłogi czwartej kondygnacji wieżę obiegał drewniany ganek, czytelny dzięki otworom po podtrzymujących go belkach. Ganek miał najpewniej formę pomostu zaopatrzonego w poręcze, bądź pełne drewniane osłony, nie odnaleziono natomiast śladów po jego potencjalnym zadaszeniu. Jego powstanie związane było z wymogami obronnymi, wieża nie była bowiem wyposażona w blanki, a zaopatrzony w osłony ganek mógł zapewniać skuteczną obronę. Oczywiście umożliwiał także obejście budowli i zlustrowanie okolicy, bez konieczności opuszczania wieży.
Pierwotnie komunikację wewnątrz wieży zapewniały schody w narożniku północno-zachodnim. Wnętrze piwnicy oraz dwóch wyższych kondygnacji podzielone było na trzy pomieszczenia: dwie izby i wąski trakt komunikacyjny. Trzecia kondygnacja wieży, odmiennie niż dwa dolne poziomy, miała pierwotnie charakter reprezentacyjny; być może w jej wschodniej części znajdowała się kaplica. Podobnie jak i kondygnacja czwarta, zapewne w wyniku podziału wieży po 1450 roku na dwie rodziny, podzielona została na cztery pomieszczenia. Stworzono wówczas także drugi ciąg komunikacyjny (schody). O prywatnym charakterze mniejszej południowo-zachodniej „izby pańskiej” na czwartej kondygnacji świadczyłoby dogrzewanie jej kominkiem, zaopatrzenie w lawabo oraz wyjście na zewnętrzny ganek. Z niego dostępna była komora ulokowana w północno-zachodnim narożniku, zaopatrzona w pisuar. Komnata wschodnia mogła być wnętrzem bardziej dostępnym, reprezentacyjnym, skomunikowanym z latryną (jedyną w donżonie) i gankiem, wyposażonym w dwie wnęki w murze z których jedna była zapewne pisuarem a druga szafką. W fazie pierwotnej było to największe pomieszczenie w obrębie wieży. W ostatnim pomieszczeniu umieszczony był otwór obsługujący bronę. Piąta kondygnacja wieży prawdopodobnie przez cały czas jej użytkowania pozostawała wnętrzem jednoprzestrzennym. Służyła zapewne celom magazynowym i obronnym.
Dostęp świeżego powietrza i światła zapewniały wnętrzu wieży porozmieszczane w prosto rozglifionych wnękach niewielkie otwory okienne. W drugiej kondygnacji, poza portalem wejściowym wymurowano pierwotnie jeden, bądź dwa szczelinowe otwory w północnym murze, doświetlające wnętrze, a zarazem pełniące funkcje strzelnic. Strzelnice umieszczono także na trzeciej kondygnacji. Jedynie w poziomie kondygnacji piwnicznej otwory pierwotnie nie występowały. W piwnicy znajdowała się niewielka studnia, stwierdzono również przykryte łukami odcinkowymi wnęki komorowe, wykrojone w centralnych partiach ścian północnej, południowej i wschodniej.
Dziedziniec zamku pierwotnie otoczony był ziemnym wałem, w pierwszej połowie XV wieku zastąpionym murem obronnym obejmującym obszar o wymiarach 26,4 x 35,2 metry. W jego narożniku północno – zachodnim znajdowała się cylindryczna wieża czy też baszta o średnicy w przyziemiu 5,3 metra (wyżej lekko zwężającą się) i grubości muru 1,6 metra, oraz czworoboczny budynek bramny w kurtynie zachodniej. Okrągła wieża w dolnej kondygnacji prawdopodobnie mieściła małe wiezienie, góra skomunikowana była z gankiem obronnym na murach. Mur obronny posiadał zróżnicowaną grubość wahającą się od 1,2 do 1,7 metra. Jedna z jego ścian dzieliła wewnątrz dziedziniec na część południową – gospodarczą i północną – rezydencjonalną z wieżą. Do murów dostawiono drewniane budynki, a w późniejszym czasie trzyizbowy dom przy kurtynie południowej.
Stan obecny
Dziś zamek to zrujnowana, lecz zadaszona wieża z częściowo otaczającymi ją czterometrowej wysokości murami, zachowanymi od strony północnej i zachodniej. W narożu murów wznosi się cylindryczna baszta z otworem strzeleckim. Niestety pierwotny wygląd wieży mieszkalnej znacząco zniekształcają duże, nowożytne okna. Ruina jest dostępna od zewnątrz, a po pokonaniu prowizorycznych zabezpieczeń także od wewnątrz. Zamek w Gołańczy należy do najstarszych murowanych i najlepiej zachowanych zamków prywatnych na Niżu Polskim.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Lasek P., Obronne siedziby rycerskie i możnowładcze w czasach Kazimierza Wielkiego [w:] Wielkie murowanie. Zamki w Polsce za Kazimierza Wielkiego, red. A.Bocheńska, P. Mrozowski, Warszawa 2019.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Olejniczak K., Grody i zamki w Wielkopolsce, Poznań 1993.
Olszacki T., Różański A., Zamek w Gołańczy. Dzieje i architektura od połowy XIV po schyłek XVIII stulecia, Gołańcz 2015.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 2, architektura obronna, Kalisz 2011.