Historia
Pleban o imieniu Andrzej wzmiankowany był we wsi Gnojnik w latach 1325 – 1327. Urzędował on przy pierwszym, prawdopodobnie drewnianym jeszcze kościele. Murowany kościół św. Marcina wzniesiony został przed 1382 rokiem z fundacji Marka Żegoty, kanonika krakowskiego i kustosza kolegiaty sandomierskiej, ówczesnego właściciela Gnojnika. Konsekracji budowli dokonał w tymże roku biskup krakowski Jan Radlica, a rok później Żegota uposażył budowlę.
W latach 1575-1617 zamieniony na zbór kościół użytkowany był przez arian, a po odzyskaniu przez katolików odnowiony w 1630 roku. W 1656 świątynia została spustoszona w wyniku najazdu wojsk siedmiogrodzkich. W XVIII wieku dobudowano do niej kruchtę. W 1900 roku kościół został częściowo przekształcony w stylu neogotyckim, kiedy to nadbudowano murowaną wieżę w miejsce drewnianej izbicy, przebudowano dachy i wzniesiono wieżyczkę na sygnaturkę. W 1963 roku dobudowano od południa kruchtę murowaną w miejsce drewnianej.
Architektura
Kościół wzniesiony został z kamienia, przy użyciu ciosów do wykonania detali archiektonicznych. W średniowieczu składał się z kwadratowej w planie nawy, niskiego aneksu z kruchtą w przyziemiu po stronie zachodniej (o ile nie miał on drewnianej nadbudowy, to nie posiadał jeszcze formy wieży) i zamkniętego trójbocznie na wschodzie prezbiterium z prostokątną zakrystią od północy.
Na zewnątrz kościół opięty został uskokowymi przyporami i obwiedziony cokołem. Najgęściej przypory założono przy prezbiterium ze względu na umieszczone wewnątrz sklepienie, ale i trzy szkarpy wzmocniły korpus nawowy, a dwie narożne, ukośnie usytuowane, niską wieżę. W murach kościoła przepruto ostrołucznie zamknięte okna oraz liczne, obustronnie rozglifione otwory strzeleckie przebite na poddaszu. Podział poziomy elewacji zapewnił gzyms cokołowy, kapnikowy i koronujący. Wejście umieszczono w południowej ścianie nawy, w ostrołukowym, bogato profilowanym, ujętym w pinakle i ozdobionym maswerkami, kamiennym portalu.
Wewnątrz w prezbiterium założono gotyckie sklepienie z żebrami przechodzącymi w służki osadzone na profilowanym gzymsie obiegającym wnętrze poniżej okien. W prostokątnym przęśle zachodnim sklepienie otrzymało formę krzyżową, natomiast we wschodnim, wielobocznym zamknięciu sześciodzielną. W nawie założono drewniany, płaski strop. Nawę i prezbiterium połączono obustronnie sfazowaną arkadą tęczy z wałkiem w kluczu. Zakrystię skomunikowano z prezbiterium portalem o sfazowanym ościeżu. W prezbiterium umieszczono też kamienną niszę sakrarium, ujętą pinaklami i zwieńczoną wimpergą ze ślepym, tójlistnym maswerkiem.
Stan obecny
Bryła kościoła od strony zewnętrznej została częściowo przekształcona w czasach nowożytnych. Od południa do nawy dostawiono kruchtę, a wieża została podwyższona o kondygnację murowaną. Ponadto zmieniona została forma okien w nawie i szczytu nawowego, wymieniono portal zachodni. Nowożytna jest także wieżyczka na kalenicy nawy. Spośród średniowiecznych detali warto zwrócić uwagę na sklepienie w prezbiterium, maswerkową wnękę w prezbiterium oraz portal południowy, obecnie ukryty w kruchcie.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Krasnowolski B., Leksykon zabytków architektury Małopolski, Warszawa 2013.
Krupiński A., Zabytki urbanistyki i architektury województwa tarnowskiego, Kraków 1989.