Historia
Kościół św Jana Chrzciciela wznieśli około połowy XIV wieku gnieźnieńscy bożogrobcy, przybyli do Gniezna już w 1179 roku. Początkowo związani byli oni z kościołem św. Krzyża i szpitalem w Grzybowie. W 1243 roku przejęli pierwotny kościół św. Jana wraz ze szpitalem ufundowanym przez księcia Bolesława Pobożnego i Przemysła I, lecz ta najstarsza świątynia mogła ulec zniszczeniu w czasie spustoszenia miasta przez Krzyżaków w 1331 roku, ze względu na swoje położenie poza linią obwarowań.
Budowę kościoła gotyckiego rozpoczęto około połowy XIV wieku, choć w latach 1311 – 1314 w Gnieźnie miał przebywać przełożony generalny miechowitów, Henryk herbu Ossorya, z okazji czego miano wymalować jego herb na ścianie prezbiterium, podobno widoczny jeszcze w czasach nowożytnych. Prezbiterium kościoła zbudowano jako pierwsze, budowę nawy zakończono prawdopodobnie dopiero około 1370 roku, a wieżę dostawiono dopiero na początku XV wieku.
W końcu XVII wieku przeprowadzono niewielką przebudowę kościoła. Przebito wtedy okna w prezbiterium i zatynkowano gotyckie polichromie. Restaurację wnętrza prowadzono w połowie następnego stulecia. Po kasacie zakonu w 1821 roku kościół przez pewien czas służył gminie ewangelickiej, a w zabudowaniach klasztornych usytuowano szkołę. Podczas prac konserwatorskich w latach 1902 – 1916 odsłonięto średniowieczne malowidła w prezbiterium.
Architektura
Kościół św. Jana usytuowano po północno – wschodniej stronie miasta lokacyjnego, poza jego murami obronnymi, na terenie dawnego przedmieścia Grzybowo. Zbudowany został na wzniesieniu, na skraju skarpy zamykającej od północy dolinę rzeki Srawy, która oddzielała wzgórze od Gniezna. Jedna z odnóg rzeki odgradzała na zachodzie przedmieście od wzgórza katedralnego.
Kościół wzniesiony został w stylu gotyckim, jako orientowana, jednonawowa budowla, murowana z cegły w układzie polskim. Jego prezbiterium otrzymało dwa przęsła, przy czym wschodnie zamknięte zostało dwubocznie. Nawa otrzymała nieco większą wysokość i szerokość niż prezbiterium, cztery przęsła długości, a od zachodu dostawiono do niej na osi czworoboczną wieżę. Wieża ta otrzymała cztery kondygnacje, z elewacjami zdobionymi ostrołukowymi oraz okrągłymi oknami i blendami. Na zewnątrz nawa i prezbiterium opięte zostały uskokowymi przyporami, między którymi umieszczono ostrołukowe, pierwotnie wąskie okna, oraz przykryto dachami dwuspadowymi. Od południa do nawy prowadził ostrołukowy portal, drugi osadzono po jego przeciwnej stronie.
O ile kościół z zewnątrz prezentował się dość skromnie, to jego wnętrze otrzymało wyjątkowo bogaty wystrój. Prezbiterium nakryte zostało sklepieniem krzyżowo-żebrowym, rozdzielonym masywnym gurtem, z żebrami opartymi na konsolach w kształcie pryzmatycznych, odwróconych piramid. Jako, iż sklepienie założono niezbyt wysoko, potęgowało ono wrażenie masywności, rozproszonej nieco przez pokrycie później murów polichromiami. W każdej ze ścian pozostawiono dwie głębokie nisze, z których zachodnie wypełniono trzema arkadami, a wschodnie zamknięto ostrołukowo. Wnęki te były siedziskami celebransa i jego asysty.
Jednoprzestrzenna nawa, wyższa i jaśniejsza, złożona została z czterech przęseł i nakryta sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Żebra te, wyjątkowo eleganckie, o zaostrzonym profilu prostokąta, nadwieszono za pomocą efektownych wsporników z dekoracją rzeźbiarską. Wzdłuż wszystkich żeber nałożono w szeregach pięciopłatkowe róże, a w kluczach żeber fantastyczne maski i zworniki z podwieszanymi baldachimami.
Sklepienie i ściany prezbiterium pokryto polichromiami, malowanymi na cienkiej pobiale wapiennej, spod której przebijał kształt cegieł. Na sklepieniu umieszczono wizerunki 17 głów królów i proroków Starego Testamentu oraz jednej głowy kobiecej. Na ścianach w dwóch poziomach przedstawiono sceny z życia Chrystusa, Jana Chrzciciela i Matki Bożej. Prezbiterium od nawy oddzielono ostrołukową arkadą tęczy, a niegdyś zapewne także i lektorium przy którym stał ołtarz dla świeckich wiernych.
Wieża mieściła niegdyś emporę, otwartą do nawy poprzez sporą, ostrołukową arkadę. Ciasne pomieszczenie w przyziemiu (obecnie zakrystia) dostępne było przez niewielki portal i oświetlane przez małe okno od południa o formie okulusa z czwórlistnym maswerkiem.
Przylegający do kościoła od zachodu średniowieczny klasztor powstał jako obiekt murowany, wolnostojący. Był to budynek w stylu gotyckim, w całości podpiwniczony, prawdopodobnie piętrowy, wzniesiony na planie zbliżonym do kwadratu z co najmniej trzema narożnikami podpartymi ukośnie położonymi przyporami. Jego przyziemie przypuszczalnie dzieliło się na trzy pomieszczenia, z których dwa północne były równej wielkości, a południowe większe. Budynek mógł mieć formę zbliżoną do masywnej wieży mieszkalnej.
Stan obecny
Kościół św. Jana Chrzciciela na pierwszy rzut oka, szczególnie od strony zewnętrznej, wydaje się prostą budowlą, w rzeczywistości jest jednak wyjątkowym dziełem sztuki średniowiecznej, należącym do najniezwyklejszych w Polsce. Wyróżniają się zwłaszcza najstarsze zachowane w Wielkopolsce malowidła ścienne, konsole figuralne oraz sklepienia nawy wraz z wyszukanymi baldachimowymi zwornikami. Niestety w nawie efekt psują dziś nieco mało gustowne, porozwieszane na ścianach figurki oraz współczesny witraż na miejscu dawnej empory. Przylegający do kościoła klasztor, przez kolejne lata przebudowywany i rozbudowywany, zatracił obecnie swój pierwotny wygląd.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, Warszawa 1995.
Kowalski Z., Gotyk wielkopolski. Architektura sakralna XIII-XVI wieku, Poznań 2010.
Maluśkiewicz P., Gotyckie kościoły w Wielkopolsce, Poznań 2008.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 1, architektura sakralna, Kalisz 2007.
Walczak M., Kościoły gotyckie w Polsce, Kraków 2015.