Historia
Wznoszenia murów obronnych w Gniewie rozpoczęto po lokacji miasta w 1297 roku. Budowę przeprowadzić miał sam zakon krzyżacki, który uzyskał Gniew w wyniku sporów dynastycznych władców Pomorza. Nowi właściciele pragnęli uczynić z połączonego z zamkiem miasta ufortyfikowany punkt wypadowy dla podboju sąsiednich ziem. Gniew stał się także ważnym ogniwem wiążącym linię obronną na Wiśle i stanowił ochronę przeprawy przez rzekę. Dokładny czas rozpoczęcia prac budowlanych nie jest znany. W dokumencie lokacyjnym zapisano jedynie, iż „zobowiązujemy się umocnić miasto, wtedy gdy bracia uznają to za najkorzystniejsze dla nich i dla tej krainy”. Zobowiązanie to należało do wyjątkowych i świadczyło o tym jak ważnym ośrodkiem strategicznym był Gniew dla zakonu krzyżackiego. Z tego powodu przyjmuje się, iż z budową murów miejskich nie zwlekano zbyt długo, a powyższe zastrzeżenie wiązało się jedynie z pierwszeństwem ufortyfikowania zamku.
Prace modernizacyjne były prowadzone w późniejszych latach XIV wieku, kiedy to dostawiono na części obwodu drugi pas obwarowań oraz w XV wieku, zapewne po doświadczeniach klęski zakonu krzyżackiego w wielkiej wojnie z Polską. Możliwe też, iż wiązały się z przebudową zamku z 1422 roku, kiedy to po rezygnacji przeniósł się z Malborka do Gniewa niedawny wielki mistrz Michał Küchmeister.
W trakcie wojny trzynastoletniej mury miejskie, a zwłaszcza bramy odniosły uszkodzenia, choć raczej skutecznie opierały się atakom. Miasto zdobywane było dopiero po długotrwałych oblężeniach oraz odcięciu dowozu amunicji i żywności. Po podpisaniu drugiego pokoju toruńskiego w 1466 roku i powrocie Gniewu wraz z Pomorzem w granice królestwa polskiego, miasto straciło znaczenie strategiczne, toteż nie śpieszono się z naprawą jego fortyfikacji.
W XVII wieku, w związku z narastającym zagrożeniem ze strony Szwedów średniowieczne obwarowania wzmocniono, budując szańce i bastiony ziemne. O modernizację obwarowań zadbał hetman Koniecpolski, tworząc w Gniewie obronę przeprawy przez Wisłę, lecz nowożytne szańce uległy szybkiemu zniszczeniu. W 1664 roku opisano je już jako zniszczone. Począwszy od XVIII wieku także średniowieczne umocnienia miejskie zaczęły popadać w ruinę, a w XIX stuleciu przeprowadzono rozbiórkę wszystkich bram miejskich oraz części gotyckich murów obronnych.
Architektura
Średniowieczne miasto usytuowane zostało na zachodnim brzegu Wisły, w bezpośrednim sąsiedztwie zamku, po jego zachodniej stronie. Układ Gniewu nawiązywał do starszej osady i dawnych dróg, które prowadziły na północ, wzdłuż Wisły, na północny – zachód do Gdańska, Pelpilna i Starogardu oraz do drogi wiodącej na południu do przystani i dalej ku Grudziądzowi. Od południa miasto ograniczało koryto Wierzycy, wpadającej pod Gniewem do Wisły i tworzącej na południowym – wschodzie bagniste rozlewisko. Najsłabiej chronione naturalnymi warunkami terenu było miasto od strony północnej, gdyż pasmo wzgórz, na których usytuowano miasto i zamek, ciągnęło się tam mniej więcej na tym samym poziomie.
Obwarowania uzyskały nieregularny w planie kształt zbliżony nieco do owalu z mocniej zarysowanym, choć zaokrąglonym narożnikiem po stronie południowo – zachodniej i prostym odcinkiem wschodnim, sąsiadującym z przekopem rozdzielającym miasto od zamku. Dodatkowo po stronie południowo – wschodniej z pierścienia obwarowań wybiegała ukośnie usytuowana linia muru, stanowiąca zamknięcie przedpola podzamcza i pełniąca rolę dodatkowej ochrony nadrzecznych terenów z przystanią i młynami. Po stronie południowej przedpole obwarowań miejskich ochraniała wspomniana Wierzyca, natomiast zewnętrzną strefę obwarowań od strony północnej i zachodniej stanowiła, poprzedzająca mury nawodniona fosa. Na południu wystarczającą ochronę zapewniała nadrzeczna skarpa.
Długość obwarowań wynosiła około 750 metrów, przy czym ich budowa postępowała odcinkami o długości około 15 metrów (wskazują na to widoczne do dziś pionowe łączenia). Mury wykonane zostały z cegły, ale umieszczono je na specjalnej ławie fundamentowej o wysokości około 1 metra, w którą włączono nieregularne głazy kamienne, związane zaprawą z gruzem ceglanym. Cegły układano przeważnie w układzie gotyckim (w każdej warstwie na przemian wozówka i główka), zastosowano również wiązania wendyjskie (na przemian dwie wozówki i główka). Grubość muru wynosiła około 1,2 metra. Pierwotnie zwieńczony był krenelażem, wzdłuż którego od strony miasta przebiegał drewniany ganek dla obrońców. Na obrzeżu miasta, wzdłuż linii murów obronnych przebiegała ulica podmurna. Jej zadaniem było ułatwienie komunikacji obrońcom i szybsze przemieszczanie się ich w trakcie zagrożenia.
Mury miejskie wzmocnione były 14 basztami wzniesionymi na planie prostokąta, dwukondygnacyjnymi, otwartymi od strony miasta i wysuniętymi przed linię murów. Dwie dodatkowe baszty po stronie zachodniej miały formę cylindryczną, zapewne w związku z sąsiedztwem głównej bramy wjazdowej do miasta (Gdańskiej). Powstały one nieco później, w pierwszej połowie XV wieku. Na poziomie drugiej kondygnacji baszty wykuszowe zaopatrzone były w otwory strzeleckie, natomiast u góry prawdopodobnie zwieńczone były blankami, później zastąpionymi dachami. Baszty rozmieszczono z każdej strony poza wschodnią, sąsiadującą z zamkiem.
Jeszcze w XIV wieku wzniesiono po stronie południowo – zachodniej drugi pas muru miejskiego, zapewniający dodatkową ochronę na odcinku od bramy Gdańskiej do bramy Wodnej. Był on zapewne nieco niższy od głównego obwodu, lecz wzmocniony czterema basztami wykuszowymi: dwoma półkolistymi i dwoma czworobocznymi.
Do miasta prowadziły cztery bramy: brama Malborska po stronie północnej, brama Gdańska od zachodu, brama Wodna skierowana na południe ku rzece Wierzycy oraz brama Zamkowa, jak sama nazwa wskazuje, stanowiąca połączenie z warownią krzyżacką. W okolicy bramy Malborskiej mur łączył się z obwarowaniami zamku, natomiast brama Młyńska na południowym – wschodzie i brama Dybowska na północy, umożliwiały komunikację miasta z zamkiem, dostęp do młyna i połów ryb.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego przetrwały dwa fragmenty murów miejskich z niewielkimi przerwami i o niepełnej wysokości. Ciąg północno – zachodni wzdłuż ulicy Górny Podmur i Sobieskiego z trzema basztami oraz fragment południowo – zachodni przy ulicy Dolny Podmur. Niestety obwarowania w znacznym stopniu są dziś przysłonięte garażami i inną współczesną zabudową.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Kreise Marienwerder (westlich der Weichsel), Schwetz, Konitz, Schlochau, Tuchel, Flatow und Dt. Krone, red. J.Heise, Danzig 1887.
Strzelecka I., Gniew, Warszawa 1982.
Sypek A., Sypek R., Zamki i obiekty warowne Pomorza Gdańskiego, Warszawa 2003.