Historia
Kościół św Wawrzyńca wzniesiono w XIII wieku, prawdopodobnie niedługo po lokacji miasta w 1250 roku. Prace budowlane mogły trwać do końca trzeciej ćwierci XIII stulecia. Już w 1285 roku pojawiła się pierwsza wzmianka o miejscowym proboszczu Rudolfie, który wystąpił wówczas jako świadek na dokumencie.
W 1428 roku husyci wraz z całym miastem doszczętnie splądrowali i spalili kościół, z którego pozostały nagie mury. Proces odbudowy świątyni oraz miasta zapewne się przeciągał, bowiem w dokumencie z 1452 roku biskup wrocławski udzielał czterdziestodniowego odpustu wszystkim uposażającym, a w 1463 roku biskup wrocławski Jodok zwalniał miasto z czynszów, aby ułatwić odbudowę. Trwała ona z problemami aż do 1472 roku, kiedy to dokonano ponownej konsekracji kościoła. W jej trakcie powstało nowe, większe prezbiterium. Świadczyłoby to o zamierzonej budowie okazalszego korpusu kościoła, do której jednak nie doszło.
W 1560 roku kościół po raz kolejny uszkodzony został przez pożar, po którym w trakcie renowacji pokryto renesansowymi dekoracjami jego elewacje (narożne boniowania). W takim stanie kościół dotrwał do lat 1729-1733, kiedy to na zlecenie biskupa wrocławskiego Franciszka Ludwika von Neuenburg przebudowano kościół w stylu barokowym. Niemal całkowicie przebudowano stary korpus i gotyckie prezbiterium, rozbierając je i tylko częściowo wykorzystując starsze mury. W 1841 roku na wieżach zachodnich zostały wzniesione przez cieślę Franciszka Bergera dwa nowożytne hełmy, a równocześnie podwyższono ścianę frontową między wieżami do wysokości gzymsu wieńczącego. Hełmy wież po raz kolejny wymieniono na początku XX wieku.
Architektura
Kościół parafialny św. Wawrzyńca usytuowano na obszarze miasta lokacyjnego, na placu położonym w pobliżu rynku i połączonym z nim ulicą, wychodzącą ze środka wschodniej pierzei placu. Znajdował się on we wschodniej części Głuchołaz, stosunkowo blisko miejskich murów obronnych, ciągnących się paręnaście metrów od prezbiterium.
Pierwotny kościół był budowlą murowaną w stylu romańsko-gotyckim, orientowaną względem stron świata, o dwuwieżowej fasadzie. Korpus nawowy był jednonawowy i trójprzęsłowy, natomiast forma prezbiterium pozostaje nieznana, poza faktem, iż przystawiona była do niego zakrystia. Korpus doświetlały wysoko umieszczone półkoliste okna. Jego wnętrze nakrywał strop oraz wysoki dwuspadowy dach (jego ślad znajduje się na elewacji wschodniej westwerku, na strychu). Szerokość tej części kościoła była minimalnie węższa od szerokości masywu i prawdopodobnie odpowiadała obecnemu rozmieszczeniu filarów.
Zachodnią partię kościoła stanowiły wzniesione z łamanego kamienia dwie wieże, zbudowane na planie kwadratów, nakryte początkowo czterospadowymi dachami. W ich najwyższej kondygnacji znajdowały się ostrołuczne okna ozdobione kamiennymi maswerkami o dwudzielnych formach. W przyziemiu na osi fasady zachodniej umieszczono wejście główne, ujęte w lekko wysunięty przed lico muru granitowy, uskokowy portal, zamknięty lekko spłaszczonym łukiem ostrym ujętym w trójkątny szczyt. Jego ościeża zwieńczono wydatnym gzymsem wydzielającym ostrołuczną archiwoltę. W uskokach ustawiono kolumienki a ponad nimi w partii kapiteli umieszczono maski. Dodatkowo na wysokości baz portalu wprowadzony został kamienny cokół o formie ściętego uskoku.
Portal główny prowadził do kruchty znajdującej się w przyziemiu westwerku. Otwierała się ona dwoma arkadami od strony północnej i południowej do kwadratowych aneksów umieszczonych pod każdą z wież. Wnętrze nakrywały trzy pola sklepienia krzyżowo – żebrowego rozdzielonego łękami kamiennymi, opartymi na wydatnych trójbocznych granitowych wspornikach. Natomaist ceglane żebra spływały na kamienne, prawdopodobnie dekorowane wsporniki. Kruchtę od wnętrza nawy oddzielały zapewne trzy arkady, a od strony północnej (gdzie mieściło się wójtostwo) do wnętrza korpusu prowadził kamienny portal o formie skromniejszej niż główny. Posadzkę kruchty wykonano z nierówno ociosanych płyt granitowych.
W drugiej połowie XV wieku prezbiterium zostało przebudowane, podwyższone i poszerzone w duchu gotyku. Nowy dwuprzęsłowy chór nakrywał wysoki dach zwieńczony krzyżem, a ściany obwodowe opięto przyporami, pomiędzy którymi umieszczono okna doświetlające wnętrze. Zapewne z uwagi na bliskość murów miejskich został on zamknięty od wschodu ścianą prostą. Wnętrze prezbiterium doświetlały co najmniej dwa wysokie okna od południa oraz nakrywało sklepienie o nieznanym rysunku żeber.
Stan obecny
Obecnie ze średniowiecznej budowli pozostał zachodni masyw z dwoma wieżami. Zachowały się w nim cztery okienka szczelinowe oraz pojedyncze okna w kamiennych oprawach. Najcenniejszym elementem jest portal główny o cechach romańsko-gotyckich. Uskokowy z ostrołukową, profilowaną archiwoltą, posiada kolumny zwieńczone głowicami na których umieszczono maski przedstawiające być może twarze zakonników. Wewnątrz dzisiejszego, nowożytnego korpusu, mury trzynastowiecznej nawy wykorzystano do utworzenia filarów międzynawowych, które powstały w wyniku przebicia ścian i obmurowania dekoracją barokową.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Legendziewicz A., Architektura kościoła parafialnego pw. św. Wawrzyńca w Głuchołazach w świetle badań interdyscyplinarnych, „Opolski Informator Konserwatorski”, nr 13, Opole 2017.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.