Historia
Najstarsza informacja w źródłach pisanych o śródrynkowej zabudowie w Głogowie zapisana została w 1253 roku, w umowie między księciem Konradem a biskupem Tomaszem I. Regulowała ona spory wynikłe w trakcie lokacji miasta, wspominając między innymi jatki (ławy mięsne). Następnie w 1263 roku, wśród uposażenia wójta głogowskiego Fryderyka, wymieniono komorę do sprzedaży sukna i opłatę z dwóch komór funkcjonujących w czasie jarmarków. Odnotowane zostały też po raz pierwszy ławy chlebowe i kramy bogate, spośród których w uposażeniu wójta zapisano dochody z dwóch aptek przekupniów. W 1292 roku książę Henryk zezwolił mieszczanom na budowę domu kupieckiego, gwarantując zwolnienie komór kupieckich z czynszów na okres dziewięciu lat. Ustalono też wówczas, że głogowscy tkacze mogli ciąć tkaniny, a więc prowadzić handel detaliczny jeszcze przez dwa lata, podczas gdy później miało to mieć miejsce jedynie w nowo wybudowanym domu kupieckim. Zakaz sprzedaży detalicznej sukna, jednej z najbardziej intratnych w średniowiecznym mieście, powtórzony został w dokumencie z 1302 roku. Wskazywałoby to na funkcjonowanie już w mieście murowanych sukiennic, powstałych zapewne po pożarze Głogowa z końca XIII wieku. Był on tak dotkliwy, że w 1297 roku książę Henryk zezwolił mieszczanom wznieść na rynku dowolna liczbę kramów przekupniów, z których dochody skierowano na odbudowę miasta.
Pod koniec XIII wieku lub na początku XIV stulecia na głogowskim rynku zbudowana została wieża ratuszowa, jedna z najstarszych na Śląsku budowli tego typu. Zapewne pełniła ona rolę strażniczą, mogło być w niej umieszczone więzienie, przechowywane najważniejsze dokumenty. W 1331 roku miasto wykupiło urząd wójta, zwiększając samorządność władz, które potrzebowały własnej, reprezentacyjnej siedziby. Już w 1349 roku w źródłach pisanych odnotowany został ratusz, co wskazywałoby, iż jego budowę przeprowadzono około pierwszej ćwierci XIV wieku. Kolejne lata nie sprzyjały rozbudowie ratusza. W latach 1331-1360 toczyły się walki o podział księstwa głogowskiego i miasta, zakończone podziałem Głogowa na dwie części. Książętom głogowsko – żagańskim przypadła w 1360 roku zachodnia część miasta, wschodnia zaś dostała się w ręce Karola IV, a od 1384 roku książąt cieszyńskich. Z tego powodu przez większą część XIV i XV wieku w mieście funkcjonowały dwie rady i dwie ławy. Rozdzielono także zabudowania handlowe na rynku, uznając jedynie wieżę ratuszową za wspólną.
W 1480 roku zakończony został długotrwały podział miasta na dwie części. Pozwoliło to na ufundowanie na placu rynkowym monumentalnej hali smatruza, wzniesionej zapewne na koszt gminy, a także na rozbudowę ratusza. Do smatruza przeniesiono ławy szewskie, prowadzono w nim także handel płótnem, wykorzystywano jako miejski magazyn i skład. Już jednak w początkach XVI wieku rozpoczął się proces przenoszenia handlu ze smatruza do kramów i straganów, w budynku zaś umieszczono pomieszczenia przeznaczone na wyszynk.
Wczesnonowożytne, renesansowe przekształcenia ratusza i smatruza zaczęto wprowadzać w drugiej połowie XVI wieku, być może około 1574 roku, co dokumentowała inskrypcja na piętrze budynku. W 1602 roku ukończono nadbudowę wieży, ale już w 1615 roku wielki pożar miasta spustoszył śródrynkową zabudowę. Remontu podjęto się szybko, w latach 1616-1617, choć z powodu toczącej się wojny trzydziestoletniej wieżę odbudowano dopiero w 1654 roku. Od drugiej połowy XVII wieku do lat 30-tych XIX stulecia nie odnotowano znaczniejszych przekształceń śródrynkowej zabudowy, a zwłaszcza ratusza, mimo iż był on niszczony pożarami z 1671 i 1678 roku. Jedynie w 1698 roku wieżę nakryto nowym hełmem, który okazał się zbyt wysoki i musiał zostać rozebrany w 1720 roku. W 1751 roku, w związku z poświęceniem kościoła reformowanego, przebudowano piętro smatruza, a następnie całe wnętrze późnogotyckiej budowli przeznaczono na świątynię.
Na początku XIX stulecia przeprowadzono reformę administracji Głogowa na wzór pruski. Stary ratusz uznano za nieodpowiedni dla rozrośniętych urzędów, przez co postanowiono wyburzyć zabytkową budowlę. Początkowy opór mieszczan głogowskich z 1823 roku spowodował jedynie odwleczenie fatalnej decyzji. Ostatecznie w latach 1832-1835 budynek ratusza został w dużej części rozebrany, celem wzniesienia na jego miejscu konstrukcji klasycystycznej. Pozostawiono jedynie dolną partię wieży, wtopioną w nowe zabudowania, a także mury wschodniej części śródrynkowego bloku (smatruza). Wraz z przebudową ratusza na placu rynkowym przystąpiono do likwidacji prowizorycznych stanowisk handlowych.
Architektura
Średniowieczna zabudowa śródrynkowa w Głogowie, podobnie jak w wielu innych miastach śląskich, tworzyła zwarty zespół o funkcjach handlowych i sądowniczo – administracyjnych. Składała się z siedziby urzędników miejskich – ratusza, który zajmował zachodnią część placu rynkowego, a także z zabudowań handlowych w części środkowej i wschodniej. Na te ostatnie składały się początkowo drewniane, a od początku XIV wieku murowane sukiennice, po których północnej stronie funkcjonowały drewniane budy ław chlebowych z komorami łoju, a jeszcze dalej targ rybny. Najdalej na wschodzie zlokalizowane były ławy szewskie i mięsne (jatki), na południu natomiast śródrynkowy blok zamykały kramy bogate. Stanowiska sprzedaży poszczególnych branż stanowiły układ dwuszeregowy. W okresie późnego średniowiecza przekształcane były stopniowo w ciągi kilkukondygnacyjnych budynków mieszkalnych, otaczanych straganami i budami, często o prowizorycznych konstrukcjach.
Najstarszą budowlą murowaną na placu rynkowym była czworoboczna w planie wieża ratuszowa o wymiarach 10,7 x 10,4 metra, z murami na tyle masywnymi, iż wewnętrzna przestrzeń w przyziemiu wynosiła jedynie 3,7 x 3,6 metra. Przyziemie wieży zbudowane było z polnych kamieni z dodatkiem cegieł. Tworzyło ono cokół o wysokości około 1,5 metra, z którego odsadzkami wyodrębniono ściany o wysokości 8,5 – 9,5 metra, utworzone z cegieł w układzie wendyjskim. Od strony południowej wieża sąsiadowała z budynkiem ratusza o wymiarach 13,5 x 11 metrów. Podłoga jego najniższej konsygnacji była pokryta brukiem, natomiast poszczególne kondygnacje przykrywały drewniane stropy podparte na jednym lub dwóch słupach.
Na wschód od wieży ratuszowej rozciągały się sukiennice, czyli tzw. domy kupieckie („mercatorium”). Tworzyły je podzielone na komory budynki, ustawione ciasno w dwóch rzędach, z wąskim przejściem na linii północ – południe i szerszą alejką równoleżnikową. Wyloty przejść prawdopodobnie wyposażone były w bramy i furty. Szereg południowy, sąsiadujący bezpośrednio z wieżą, tworzyły budynki dwutraktowe, z większymi pomieszczeniami południowymi i wtórnie dostawionymi mniejszymi komorami północnymi. Dodatkowy trakt powstać mógł w drugiej połowie XIV wieku, w ramach przekształcenia części sukiennic w zabudowę handlowo – mieszkalną. Prawie w całych sukiennicach sąsiednie komory miały wspólne ściany, za wyjątkiem dwóch skrajnych zachodnich w szeregu północnym. Szerokość komór kupieckich mieściła się w granicach 2,4 – 5,6 metra, ale większość miała od 3,2 do 3,8 metra szerokości. Dwie największe komory zachodnie, skrajnie usytuowane, wzorem innych miast śląskich przypuszczalnie mieściły postrzygalnie sukna. Długość komór obu szeregów była jednakowa, wynosiła 9,7 metrów. Głogowskie komory sukiennicze, w odróżnieniu od Wrocławia, Brzegu czy Świdnicy, jako wybudowane indywidualnie przez poszczególnych kupców, mogły oprócz rożnych wielkości mieć różnorodne formy okien lub odrębne dachy.
Pod koniec XV wieku ratusz powiększono o drugie skrzydło, także usytuowane po południowej stronie wieży, ale o dłuższej osi na linii wschód – zachód, tak że całość w planie utworzyła kształt zbliżony do litery L. Młodsze skrzydło było znacznie większe, posiadało wymiary 8,2 x 21,3 metra. Dzieliło się na dwa trakty, z których północy wysunięty był znacznie ku wschodowi i mieścił przejście przez śródrynkowy blok. Parter wschodniej części był trójprzestrzenny, w całości przykryty drewnianymi stropami. Piętro miało dwa prostokątne pomieszczenia, z których wschodnie było podsklepione. Fundamenty skrzydła wzniesiono z kamienia polnego a ściany ze spojonej zaprawą wapienną cegły o wątku gotyckim. Ściany miały dekoracyjny charakter, za sprawą trójkątnych w przekroju spoin i czarnych główek cegieł.
Kształtowanie średniowiecznej zabudowy śródrynkowej Głogowa zakończyła pod koniec XV wieku budowa smatruza, okazałej hali powstałej na wschód od ratusza na miejscu kramów bogatych i części młodszego skrzydła ratusza (którego mury zostały wtórnie wykorzystane). Smatruz posiadał 40,8 metrów długości i 9,4 metra szerokości. Był podpiwniczony, dwupiętrowy, z kondygnacjami podzielonymi na dwie nawy. W około połowie długości ściany południowej umieszczono otwór transportowy o szerokości 1,8 metra, prowadzący z placu do przykrytej sklepieniami kolebkowymi piwnicy. W zachodniej części parteru funkcjonowało przejście o szerokości 2,5 metra przez śródrynkową zabudowę. Pozostałą część parteru oświetlało czternaście południowych okien. Całość, włącznie z przejazdem nakrywały stropy, oparte na ścianach wzdłużnych i pięciu słupach na osi budynku. W wewnętrznych elewacjach parteru utworzone były liczne wnęki ścienne o odcinkowych zamknięciach, związane z prowadzonym wewnątrz handlem. Podobny układ i wyposażenie miało wysokie pierwsze piętro oraz nieco niższe piętro drugie.
W pierwszej połowie XVI wieku w zachodniej części parteru smatruza utworzono cztery późnogotyckie pomieszczenia. Wschodnia, największa sala nakryta została ceglanym sklepieniem sieciowym, opartym na środkowym filarze z piaskowca i przyściennych, profilowanych konsolach. Liczne żebra spięto zwornikami o kształtach rozet, natomiast filar zwieńczono głowicą udekorowaną palmetami. Dwie szerokie arkady połączyły salę z pomieszczeniami po stronie zachodniej. Z nich północne przykryto kolebką, a południowe bardziej dekoracyjnym sklepieniem kryształowym, opartym na piaskowcowych wspornikach o kształtach ludzkich głów. Sala kryształowa na zachodzie łączyła się dwoma arkadami z przykrytym kolebką wąskim pomieszczeniem, podobnym do sąsiedniego korytarza przejazdowego. Wraz z przebudową smatruza podpiwniczona została także zachodnia część ratusza.
Stan obecny
Do czasów współczesnych zachowały się mury kondygnacji parterowej i fundamenty wieży ratuszowej. Sąsiadujący z nią od południa najstarszy budynek to dziś jedynie fragment piwnicznej ściany wschodniej oraz ławy fundamentowe. Pozostałe partie niestety zostały rozebrane już w latach 30-tych XIX wieku. Młodsze skrzydło ratusza zachowało ścianę wschodnią o wysokości sięgającej pierwszego piętra. W najlepszym stanie przetrwały piwnice smatruza oraz jego północna ściana, sięgająca wysokości 14 metrów.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Czerner R., Zabudowy rynków. Średniowieczne bloki śródrynkowe wybranych dużych miast Śląska, Wrocław 2002.
Czerner R., Lasota C., Ratusz i urządzenia handlowe na rynku w Głogowie, Wrocław 1994.