Historia
Informacje źródłowe o grodzie na Wyspie Tumskiej na Odrze pojawiły się już z 1010 i 1017 roku. Drewniano – ziemne obwarowania zniechęciły wówczas od ataku armię cesarza Henryka II. Ponownie Głogów (Glogow, Glogau) wsławił się w 1109 roku, kiedy to obrońcy bohatersko odparli wojska cesarza Henryka V. W okresie podziałów dzielnicowych Śląska Głogów był stolicą odrębnego księstwa, a następnie od 1241 roku należał do Henryka Brodatego i Henryka II Pobożnego. W 1251 roku stał się ponownie stolicą osobnego księstwa, co spowodowało, iż książę Konrad I, najmłodszy syn Henryka Pobożnego, w 1253 roku przeprowadził na lewym brzegu rzeki lokację miasta na prawie magdeburskim, które przejęło rolę zanikającego założenia grodowego. Książę chciał zwiększyć potencjał gospodarczy Głogowa, ale i uczynić z niego nowocześniejszy ośrodek obronny.
Ceglane mury miejskie w Głogowie zbudowano w ostatniej ćwierci XIII wieku, zastępując wcześniejsze drewniano – ziemne obwarowania zniszczone po pożarze miasta w roku 1291. Budowa murów trwała długo, prawdopodobnie kilkanaście, bądź nawet kilkadziesiąt lat. Przez cały XIV i XV wiek mury były remontowane i uzupełniane o nowe elementy. W pierwszej połowie XV wieku miasto otoczono drugim pierścieniem murów. Międzymurze było wzmiankowane od 1439 roku, natomiast w drugiej połowie XV wieku źródła pisemne wspominały o ziemnych szańcach.
W bliżej nieznanych okolicznościach system obrony miasta przejęty został przez radę miejską. Uzyskanie tego przywileju stworzyło podstawy dla niezawisłości mieszczan, którzy, jak w latach 1480 – 1488, mogli wyraźnie sprzeciwić się woli księcia, nakazującego obronę miasta przed wojskami Macieja Korwina. Przywilej ten wiązał się również z obowiązkiem utrzymywania obwarowań w dobrym stanie. U schyłku średniowiecza każda grupa społeczna miała swój określony rewir. Rzeźnicy bronili bramy Szpitalnej, piekarze mieli trzymać wartę przy bramie Polskiej, szewcy i garbarze przy furcie Młyńskiej, kowale bronili basteję „Vighaus”, krawcy odcinka murów w pobliżu kościoła Bożego Ciała, tkacze, których było najwięcej, północnej strony obwarowań, a kuśnierze obwarowań w pobliżu dworu biskupa i klasztoru franciszkanów.
Na przestrzeni XV wieku miasto doznało wielu klęsk, szczególnie w okresie władzy księcia żagańskiego, Jana II, który w latach 1476-1482 prowadził wojnę z Brandenburgią o księstwo głogowskie. Przed ponownym zniszczeniem obwarowania nie uchroniły miasta w 1488 roku, w trakcie oblężenia prowadzonego przez węgierskie wojska Macieja Korwina. Na początku XVI wieku dzięki rozwojowi rzemiosła i handlu miasto odbudowało się i wzbogaciło, co przy jednoczesnym rozwoju broni palnej doprowadziło do powstania w pierwszej połowie XVII wieku nowożytnych fortyfikacji bastionowych, przy jednoczesnym zaniedbywaniu archaicznych już obwarowań średniowiecznych, które z czasem zaczęły być rozbierane.
Architektura
Miasto rozwinęło się na terenie osady targowej, na południowym brzegu Odry, w pobliżu przeprawy, w miejscu gdzie szeroka, meandrująca i tworząca liczne piaszczyste łachy rzeka płynęła szeroką pradoliną. Bród prowadził przez niezabagnione ale szerokie rozlewisko, wpierw przez główny nurt rzeki i łachy, następnie przez odnogę zwaną Małą Odrą, a następnie przez rzekę Barycz, która pod Głogowem łączyła się z Odrą. W miejscu przechodzącej przez Ostrów przeprawy, w widłach obu rzek funkcjonował wczesnośredniowieczny gród, a od drugiej ćwierci XIII wieku zabudowania kapituły i późnoromańska kolegiata, prawdopodobnie wzniesiona na miejscu podgrodzia.
Murowane obwarowania Głogowa objęły obszar zbliżony do owalu o łącznej powierzchni około 20 hektarów. Odcinek północny, przyległy do rzeki, był stosunkowo prosty, natomiast narożniki południowe zaoblone. Północno – zachodnią część miasta stanowił zamek książęcy, połączony z miejskimi murami obronnymi. Z obwarowaniami sąsiadowały także wszystkie najważniejsze zabudowania sakralne: klasztor dominikański na zachodzie, klasztor franciszkański z dworem biskupim i konwent klarysek na północy oraz otoczony cmentarzem kościół farny na południu. Zabudowania te prawdopodobnie przerywały ciągnącą się wzdłuż murów uliczkę podmurną, otaczającą regularną siatkę parcel miasta (jeszcze w XIV wieku skrajne części miasta mogły być puste, zajmowane przez przymurne ogrody). Od strony zewnętrznej na północy miasto posiadało wąski pas ziemi o szerokości około 50 metrów, zajęty przez młyny, składy, folusze, kuźnie i magazyny (funkcjonowały też młyny pływające na łodziach). Z pozostałych stron na przedpolach miasta w późnym średniowieczu przy drogach wiodących do Głogowa wykształciły się przedmieścia: Brzostowskie, Szpitalne i Polskie. Wszystkie one miały być otoczone płotami, wyznaczającymi obszar jurysdykcji miejskiej, ale i traktowanymi jako pomocnicza przeszkoda w trakcie oblężeń.
Mury zwieńczone były blankami o wysokości 1,2 metra, a ich grubość wynosiła około 1 metr. Od strony miasta posiadały chodnik straży na odsadzce, może poszerzony drewnianym gankiem. Na najbardziej zagrożonych odcinkach (poza nadrzeczną stroną miasta) mury wzmocniono basztami na rzucie prostokąta, podzielonymi na kondygnacje za pomocą drewnianych podestów. Baszty były od strony miasta otwarte lub niekiedy, zwłaszcza w późniejszym okresie, zabezpieczone drewnianymi lub szachulcowymi ścianami. Zmniejszało to koszty budowy i jednocześnie w przypadku zdobycia miasta nie pozwalało, aby wróg mógł je w pełni wykorzystać przeciw obrońcom. Pas okalających miasto murów liczył 17 baszt otwartych do wewnątrz i 9 baszt pełnych. Zewnętrzną strefę obrony stanowiła nawodniona fosa.
Pewną rolę w obronie miasta odgrywać mogły klasztory i kościoły. Ich zaletą było to, iż dość szybko zostały wzniesione z trwałych surowców, w odróżnieniu od drewnianej zabudowy mieszkalnej. Nie bez znaczenia były również wysokie wieże kościelne, które służyły jako strażnice i miejsca obserwacyjne. Walory obronne zwiększać mogły także znajdujące się na terenie Głogowa siedziby rycerskie, budowane w strategicznie ważnych punktach, niekiedy jako domy obronne. Znajdowały się one głównie w północno – zachodniej części miasta, na terenie miejskiego lenna zamkowego. Inne budowle miejskie dla odmiany osłabiały obronność miasta, jak znajdujący się w sąsiedztwie bramy Odrzańskiej, usytuowany na murze domek szewca. Tego typu nietrwałe konstrukcje znajdowały się także na murze przy targu solnym i obok klasztoru dominikanów. Powstawały one dość wcześnie, bo już w XIV wieku, wraz z wzrostem czynszów za użytkowanie parcel. Jako, iż znacząco osłabiały możliwości obronne, z pewnością były burzone w okresach zagrożenia.
W pierwszej połowie XV wieku Głogów otoczono drugim pierścieniem murów, za wyjątkiem odcinka północnego, przylegającego do wysokiego brzegu Odry oraz okolic zamku z masywną wieżą i dodatkowym systemem umocnień. Obwód zewnętrzny wzmocniono 14 półokrągłymi bastejami, otwartymi od strony miasta i przystosowanymi do użycia broni palnej. Największa z nich zwana Vighaus, mieściła się w sąsiedztwie kościoła parafialnego na odcinku między bramą Szpitalną a furtą św. Jana. Zajmowała całą szerokość parchamu (międzymurza), z czołem wysuniętym przed kurtyny w podobnym stopniu jak pozostałe basteje.
Do miasta wjeżdżano od południa bramą Szpitalną, od wschodu bramą Polską i od zachodu przez bramę Brzostowską. Wszystkie trzy bramy połączone były z drogami wiodącymi do narożników prostokątnego placu rynkowego. Bezpośredniego połączenia z rynkiem nie posiadała tylko czwarta z głównych bram – Odrzańska, która wychodziła na rzekę w północno – zachodniej części miasta, między zamkiem a klasztorem franciszkanów. Cztery główne bramy miały formę czworobocznych wież z przejazdami (np. brama Odrzańska) lub też przejazdy bramne umieszczano obok flankujących je wież (np. brama Brzostowska). W XV i XVI wieku przejazdy bramne umocniono przedbramiami, wpierw połączonymi z zewnętrznym murem parchamu, a następnie wysuniętymi przed niego. Najbardziej ufortyfikowano bramę Polską, która oprócz szyi otrzymała wysunięty daleko w przedpole barbakan. Przed bramą Brzostowską stał szpital dla trędowatych i jama w ziemi przy której ścinano skazańców oraz wrzucano padlinę.
Miasto skomunikowane było również za pomocą kilku furt: Szpitalna prowadziła z targu solnego do leprozorium, przed furtą Bożego Ciała znajdowały się miejskie ogrody, a furtą Młyńską wychodziło się na północny – wschód, obok klasztoru klarysek. Od kościoła parafialnego do cmentarza prowadziła furta św. Jana, funkcjonowała także furta północna przed którą rozciągały się nadodrzańskie łąki i mokradła. W drugiej połowie XV wieku na wysokości dzielnicy żydowskiej mury przecinała tzw. furta Żydowska.
Stan obecny
Według opisów miasta z XVI wieku Głogów był zaraz po Wrocławiu drugim najlepiej ufortyfikowanym miastem na Śląsku. Do dnia dzisiejszego z tych silnych obwarowań zachowało się jedynie kilka odcinków murów obronnych wraz z basztami, w dużej części rekonstruowanymi w okresie powojennym. Najlepiej zachowane fragmenty znajdują się wzdłuż ul. Starowałowej (odcinek muru z pojedynczą basztą wykuszową), po zachodniej stronie dawnego obwodu przy ulicy Gołębiej (zrekonstruowany odcinek muru z pojedynczą basztą wykuszową) oraz wzdłuż kościoła św. Mikołaja, między ulicami Rzeźniczą i Staromiejską (mocno przemurowany odcinek muru bez zwieńczenia, a także jedna rekonstruowana baszta). Kolejny odcinek z reliktami muru sięgającymi niewiele ponad poziom gruntu znajduje się po południowo- zachodniej stronie zamku książęcego.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Adamska D., Rozwój przestrzenny lewobrzeżnego Głogowa od połowy XIII do początku XVI wieku w świetle źródeł pisanych [w:] Głogów, średniowieczne miasto nad Odrą, red. K.Czapla, Głogów 2018.
Nowakowski D., Elementy obronne średniowiecznego miasta i broń w mieście na przykładzie Głogowa w świetle źródeł pisanych i archeologicznych [w:] Głogów, średniowieczne miasto nad Odrą, red. K.Czapla, Głogów 2018.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.
Przyłęcki M., Budowle i zespoły obronne na Śląsku, Warszawa 1998.
Przyłęcki M., Miejskie fortyfikacje średniowieczne na Dolnym Śląsku. Ochrona, konserwacja i ekspozycja 1850 – 1980, Warszawa 1987.
Studia nad początkami i rozplanowaniem miast nad środkową Odrą i dolną Wartą (województwo zielonogórskie), red. Z.Kaczmarczyk, A.Wędzki, tom 2, Zielona Góra 1970.