Historia
Kościół pod wezwaniem NMP i św. Mikołaja, najważniejsza świątynia lewobrzeżnego Głogowa, zbudowany został jako późnoromańska bazylika w latach 30-tych i 40-tych XIII wieku, prawdopodobnie na miejscu starszej świątyni. Już w 1218 roku kościół po raz pierwszy pośrednio odnotowano w źródłach pisanych, gdy wspomniany został jego proboszcz o imieniu Piotr, choć wzmianka ta dotyczyć mogła pierwszego kościoła farnego lewobrzeżnej części Głogowa, świątyni pod wezwaniem św. Piotra. Przypuszczalnie w latach 30-tych XIII wieku kościół św. Piotra przekazano dominikanom, natomiast budowany kościół św. Mikołaja uczyniono świątynią parafialną. Bezpośrednio kościół św. Mikołaja wspomniany został w dokumentach po raz pierwszy w 1287 roku.
W 1291 roku kościół został spustoszony w trakcie wielkiego pożaru miasta. Odbudowę przeprowadzono już w stylu gotyckim, rozpoczynając prace od wzniesienia nowego prezbiterium. Przebudowa musiała być ukończona lub bliska ukończenia w 1309 roku, gdy biskup wrocławski Henryk z Wierzbna zatwierdził fundację ołtarza. Kolejne pożary kościoła miały miejsce w 1420 i 1433 roku, zniszczenia budowli wzmiankowano także w 1473 i 1489 roku. W ramach licznych remontów farę stopniowo przekształcano w stylistyce późnogotyckiej.
W okresie wczesnonowożytnym kościół św. Mikołaja nie był poddawany większym modernizacjom wpływającym na układ przestrzenny, ale odbudowy prowadzone po pożarach z 1642 i 1758 roku nadały wnętrzu i oknom świątyni charakter odmienny od średniowiecznego. Budowla została zniszczona wraz z całym miastem w trakcie działań militarnych 1945 roku. Pozostałości kościoła, w odróżnieniu od kilku innych głogowskich zabytków, szczęśliwie uniknęły rozbiórki w okresie powojennym. Dawną farę utrzymano w stanie ruiny, poddawanej jedynie okresowym pracom zabezpieczającym.
Architektura
Kościół NMP i św. Mikołaja usytuowany został w południowym bloku zabudowy miasta lokacyjnego, w odległości około 100 metrów od placu rynkowego, od którego oddzielony był parcelami z zabudową mieszkalną. Po jego południowej stronie w bliskiej odległości przebiegały miejskie fortyfikacje, kościół mógł więc mieć znaczenie dla obronności Głogowa, co najmniej jako budowla o funkcji strażniczej i ostrzegawczej. Stanął on bowiem w najwyższym punkcie terenu, a jego prezbiterium znalazło się na skarpie opadającej w kierunku wschodnim. Tam, przy niedużym placu, usytuowana została jedna z bram miejskich (Szpitalna). Sam kościół wraz z przyległym cmentarzem zapewne oddzielony był od zabudowy miejskiej ogrodzeniem.
Najstarszą formą kościoła św. Mikołaja mogła być niewielka, romańska budowla, składająca się jedynie z pojedynczej, krótkiej nawy na planie prostokąta, na wschodzie przypuszczalnie zamkniętej półkolistą apsydą. Wejście do wnętrza prawdopodobnie znajdowało się na osi ściany zachodniej, oświetlenie zaś zapewniać mogły nieliczne wąskie, rozglifione otwory okienne. Całość przypominała bardziej małą świątynię wiejską, dlatego w trakcie lokacji miasta zastąpiona została o wiele bardziej okazałą budowlą, która wchłonęła zachodnią część najstarszego kościoła, w miejscu której utworzono arkadę tęczy i prezbiterium.
Kościół późnoromański był ceglaną budowlą trójnawową o formie bazyliki, bez transeptu, z nawami bocznymi i prezbiterium zamkniętymi na wschodzie apsydami. Największą musiała być apsyda środkowa, ewentualnie zamiast niej funkcjonowała prosta ściana zamknięcia prezbiterium. Mniejsza północna apsyda prawdopodobnie założona została na planie półkola, ale co ciekawe, apsyda południowa miała kształt wieloboczny, utworzony z trzech odcinków ośmioboku. Wnętrze korpusu dzielić mogły dwa rzędy łącznie ośmiu filarów o kwadratowych rzutach. Nawy o długości około 24 metrów kryte były zapewne drewnianymi stropami, podobnie jak we wszystkich innych romańskich budowlach w Głogowie. Nie wiadomo czy budowniczym udało się podsklepić szerokie na 8,3 metra prezbiterium. Podobną szerokość posiadała nawa główna, natomiast nawa północna miała 4 metry, a południowa około 4,5 metra. Pod arkadą tęczy znalazły się fundamenty muru z obustronnymi wnękami, zakończone masywnymi półfilarami, stanowiące zachodnią część starszego kościoła, lub ewentualnie podstawę lektorium.
Gotycki kościół z początku XIV wieku zbudowano na miejscu starszej budowli, przy wykorzystaniu fragmentów późnoromańskich. Budynek nadal był trójnawową bazyliką, która na wschodzie posiadała wydłużone, trójprzęsłowe oraz zamknięte wielobocznie prezbiterium. Mury korpusu nawowego zostały podwyższone przy zachowaniu starszego układu. Jedynie apsydy naw bocznych wcześniejszej, romańskiej budowli zastąpione zostały przyprezbiterialnymi kaplicami prostokątnymi, kolejne kaplice umieszczono też między przyporami naw bocznych. Od zachodu wybudowano masywną i wysoką wieżę, z bocznymi aneksami stanowiącymi przedłużenie naw bocznych. Po stronie północnej korpusu wejście poprzedzone było kruchtą.
Wnętrze w całym kościele przykryte zostało sklepieniami krzyżowo – żebrowymi, nad wschodnim zamknięciem prezbiterium o kształcie sześciodzielnym. Ich ciężar rozpraszały uskokowe przypory oraz łęki przyporowe. Podział na nawy zapewniły trzy pary ośmiobocznych filarów osadzonych na cokołach, z lizenami od strony naw. Umieszczone na ich gzymsach impostowych arkady międzynawowe, wyposażono w uskokowe i fazowane archiwolty. Żebra sklepienne opuszczono na wsporniki. Ze względu na odmienny podział przęseł korpusu gotyckiego w stosunku do romańskiego, zamurowane musiały zostać stare okna. Oświetlenie zapewniały odtąd duże, ostrołucznie zamknięte, obustronnie rozglifione okna, przeprute symetrycznie między przyporami, w nawie głównej osadzone w głębokich niszach.
Stan obecny
Zniszczony w trakcie drugiej wojny światowej kościół wciąż pozostaje ruiną, zabezpieczoną jedynie w najbardziej zagrożonych fragmentach murów. Najlepiej zachowała się wieża zachodnia (bez najwyższej kondygnacji), wschodnia, zadaszona część prezbiterium oraz mury południowej części korpusu. Większość detali architektonicznych kościoła została zniszczona, niektóre zostały przekształcone już w okresie nowożytnym (np. okna nawy głównej). Podejmowane są próby częściowej odbudowy zabytku i przekształcenia go w amfiteatr, co rodzi obawy przed połączeniem zabytkowych murów z modernistycznymi elementami. Wejście do wnętrza kościoła nie jest obecnie możliwe.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Kozaczewski T., Głogów średniowieczny do końca XIII wieku, Głogów 2006.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.