Historia
Budowa pierwszych dwóch niedużych, kamiennych, romańskich kościołów na terenie grodu głogowskiego związana była z okresem panowaniem Bolesława Szczodrego i Bolesława Krzywoustego. Około drugiej ćwierci XIII wieku kolegiata uzyskała postać późnoromańskiej trójnawowej bazyliki, wzniesionej najpewniej w czasie panowania księcia Konrada II Głogowskiego i jego żony Salomei, którzy po śmierci zostali pochowani w prezbiterium.
W latach 1335 – 1401 kolegiata została przebudowana w stylistyce gotyckiej. Prace te rozpoczęto od budowanego w okresie 1335 – 1345 prezbiterium i sąsiadujących z nim zakrystii oraz kaplicy. Kolejne prace budowlane trwały między 1413 a 1466 rokiem, lecz już w 1488 budowla spłonęła, a odbudowa trwała do około 1493 roku, kiedy to poświęcono chór, ołtarz główny i pięć innych ołtarzy. W 1549 roku miała miejsce kolejna katastrofa, gdy zawaleniu uległ jeden ze szczytów, niszcząc przy okazji część kaplic. W końcu XVI wieku wzmocniono ściany zakrystii i kaplicy północnej dodatkowymi przyporami.
W okresie baroku przekształcono sklepienie prezbiterium i kilku kaplic bocznych wraz z ich oknami. W latach 1838 – 1842 postanowiono wznieść nowożytną wieżę, po zawaleniu się w 1831 roku poprzedniej, średniowiecznej. W 1945 roku świątynia została poważnie uszkodzona, a niemal całe bogate wyposażenie wnętrza uległo zniszczeniu lub zaginęło. Zawaleniu uległy dachy i sklepienia w korpusie oraz w prezbiterium, zniszczone zostały wszystkie poza trzema filary międzynawowe, a także szczyt rozdzielający korpus od prezbiterium. Odbudowę rozpoczęto w 1995 roku, wznosząc filary, nakrywając kościół nowymi dachami i odtwarzając nowożytne sklepienia nad prezbiterium.
Architektura
Kościół kolegiacki zbudowany został na Ostrowie, na miejscu dawnego piastowskiego grodu. Pierwsze dwa kościoły grodowe były niedużymi kamiennymi budowlami, składającymi się z prostokątnych w planie naw i półkolistych apsyd po stronie wschodniej. Dodatkowo jeden z nich, wcześniejszy, po stronie zachodniej dysponował czworoboczną, smukłą wieżą, posiadał też nieco dłuższy korpus. Poprzeczny mur fundamentowy o szerokości 1,1 metra w drugim kościele wskazywałby, iż funkcjonowała w nim empora, biegnąca około 1,5 metra od fasady zachodniej. W pierwszej połowie XIII wieku na ich miejscu wzniesiono okazałą ceglaną, trójnawową bazylikę z prawie kwadratowym prezbiterium o wymiarach 6,8 x 7,5 metra, po wschodniej stronie zakończonym wieloboczną apsydą (połowa dziesięcioboku).
Od końca XIV wieku kościół był już budowlą gotycką, wzniesioną z cegły w układzie gotyckim, od zewnątrz starannie wyspoinowaną, a we wnętrzu otynkowaną. Do wykonania detali architektonicznych (baz, głowic, wsporników sklepiennych, maswerków okiennych) użyto piaskowca, choć żebra i sklepienia wzniesiono też z cegieł. Do budowy kościoła gotyckiego wykorzystano ściany podłużne starszego prezbiterium (w zachodnim przęśle i połowie kolejnego przęsła) zdobione od zewnątrz romańskim fryzem arkadkowym, z oknami i filarami łuku tęczowego, które podwyższono zachowując romańskie detale. Pozostawiono także kształt i rozplanowanie ośmiobocznych filarów międzynawowych korpusu, rozebrano natomiast późnoromańskie mury zewnętrzne naw bocznych, które jednak częściowo wykorzystano do posadowienia półfilarów ścian między kaplicami.
Gotycki kościół kolegiacki osiągnął formę budowli halowej, trójnawowej, pięcioprzęsłowej z czteroprzęsłowym, mocno wydłużonym prezbiterium wysokim na 15,9 metra, o długości 23,6 metrów, zamkniętym na wschodzie wielobocznie. Korpus nawowy posiadał 19,1 metra szerokości (szerokość samej nawy głównej 7,5 metra), 29,1 metra długości i wysokość murów podobną jak prezbiterium. Fasadę zachodnią wieńczyła masywna, czworoboczna wieża, natomiast do północnej ściany prezbiterium dostawiono kaplicę (otwartą na nawę boczną korpusu), a do południowej ściany zakrystię z pomieszczeniem na piętrze. Oba te aneksy otrzymały wysokość identyczną jak prezbiterium, mogły więc sprawiać wrażenie transeptu, choć ich wymiary nie pozwalały na założenie odpowiedniego dachu. W ich narożnikach przy ścinach wschodnich osadzono spiralne klatki schodowe, a w 1431 roku zakrystię przedłużono od wschodu o trzecie przęsło.
Całość kościoła wzmocniona była przyporami, przy czym pod koniec XVI wieku słabe mury zakrystii i kaplicy południowej przy prezbiterium wzmocniono nowymi, masywniejszymi sześcioma przyporami. We wszystkich przęsłach korpusu przepruto na osi po jednym dużym ostrołucznym oknie, podobnie jak we wschodniej części prezbiterium, dobrze oświetlonej także oknami w każdej ścianie zamknięcia. Pomiędzy przypory korpusu w ścianach podłużnych wstawiono jednakowe kaplice wotywne, od zewnątrz sprawiające wrażenie naw bocznych. Podział horyzontalny zewnętrznych elewacji zapewnił cokół, gzyms kapnikowy i gzyms koronujący pod okapami dachów, a także tynkowany fryz.
Do środka korpusu nawowego prowadziły trzy portale: zachodni oraz na osi ścian północnej i południowej. Wewnątrz w prezbiterium założono w trzech przęsłach sklepienia krzyżowo – żebrowe oparte na geometrycznych wspornikach oraz sklepienie sześciodzielne we wschodnim zamknięciu. Sklepienia krzyżowo – żebrowe wieńczyły również nawy boczne, zakrystię i wszystkie kaplice, przy czym w zakrystii wsporniki sklepienne uzyskały formę figuralną. Nawę główną wyróżniono sklepieniem gwiaździstym, wspartym na ośmiu ośmiobocznych filarach i ozdobionym dekoracyjnymi zwornikami.
Układ przypór korpusu nie pokrywał się dokładnie z rozstawieniem filarów miedzynawowych, co wskazywałoby na zmianę koncepcji budowy. Początkowo zapewne planowano inny rozstaw gotyckich filarów, a później wykorzystano jednak starsze filary późnoromańskie. Niedokładne rozplanowanie szczególnie widoczne stało się w nawie północnej. Arkady międzynawowe otrzymały formy ostrołuczne o przekroju uskokowym.
Stan obecny
Kolegiata głogowska jest jedną z najstarszych świątyń Śląska, choć jej obecny wygląd zawdzięcza gotyckiej przebudowie. Pełni obecnie funkcje sakralne, mimo iż jej remont po wojennych zniszczeniach wciąż trwa; między innymi restaurowane są freski w kaplicach bocznych oraz sklepienie. W specjalnie przystosowanej krypcie zobaczyć można relikty romańskiego kościoła z XII wieku, natomiast pozostałości kolegiaty późnoromańskiej widoczne są w murach kościelnych, np. półkolumny łuku tęczowego, okna i detale w zachodniej części prezbiterium. Niestety z powodu zniszczeń wojennych oraz przekształceń z okresu baroku i z XIX wieku nie zachowało się zbyt wiele gotyckich detali architektonicznych (wsporniki i dolne części żeber w korpusie, pojedyncze zworniki, nieliczne maswerki w kaplicy przy prezbiterium i w nawie głównej, zachowany w całości maswerk w nawie północnej).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Kozaczewska-Golasz H., Halowe kościoły z XIV wieku na Śląsku, Wrocław 2013.
Kozaczewska H., Średniowieczne kościoły halowe na Śląsku, “Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, 1-4, Warszawa 2013.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.