Historia
Budowa pierwszych dwóch niedużych, kamiennych, romańskich kościołów na terenie grodu głogowskiego związana była z okresem panowaniem Bolesława Szczodrego i Bolesława Krzywoustego. Zapewne starszego z nich dotyczyła wzmianka anonimowego kronikarza zwanego Galem, który podał, że w 1109 roku, w czasie gdy cesarz Henryk V przeprawiał się przez rzekę w pobliżu grodu, jego ludność świętowała dzień św. Bartłomieja, najpewniej związanego z patronatem kościoła grodowego. Budowa pierwszego kościoła mogła mieć miejsce najwcześniej około połowy XI wieku, ale prawdopodobnie nastąpiło to około trzeciej ćwierci XI wieku, w czasach Bolesława Śmiałego. Do zniszczenia pierwszego kościoła głogowskiego dojść mogło w 1157 roku, w trakcie najazdu Fryderyka Barbarossy, gdy gród uległ spaleniu. Budowa drugiego kamiennego kościoła głogowskiego nastąpiła przypuszczalnie po powrocie w 1163 roku synów zmarłego na wygnaniu księcia Władysława II. Zniszczenia pierwszej budowli sakralnej musiały być na tyle duże, że nie podjęto się odbudowy, ale wzniesiono na jej miejscu nowy, nieco mniejszy kościół. Jego mury utworzono mniej starannie, ale obok usytuowano baptysterium.
Około początku XIII wieku niewielki romański kościół uznano za niewystarczający. Jego miejsce zajęła ceglana bazylika, powstająca w okresie szybko zmieniających się upodobań architektonicznych, a przez to poddana dość szybko gruntownej przebudowie. Budowa mogła się rozpocząć w okresie panowania księcia Konrada, najmłodszego brata Bolesława Wysokiego, lub w czasie rządów Henryka Brodatego, który przejął Głogów w 1203 roku. Być może to śmierć Konrada wstrzymała pierwszy etap prac, które po wznowieniu przez nowego władcę kontynuowano w zmienionej formie. Najstarsza pośrednia wzmianka pisemna o nowej budowli odnotowana została w 1218 roku, w dokumencie papieża Honoriusza III, w którym wyznaczył on prepozyta Piotra z głogowskiej kolegiaty na sędziego, w sporze między benedyktynami a premonstratensami o klasztor św. Wincentego we Wrocławiu. Bezpośrednio kościół wspomniany został w 1253 roku, w dokumencie wykupu nadań jakie miała kolegiata na terenie Głogowa. Późniejszy o dwa lata dokument odnotował wezwanie kościoła („Ecclesiam B.M.V. in Glogovia”) i zapewnił uposażenie na jego oświetlenie. Budowa późnoromańskiej bazyliki musiała więc być już wówczas ukończona.
W 1333 roku kolegiata głogowska stała się prawnym właścicielem terenu dawnego grodu książęcego, wraz z fosami i ziemią rozciągającą się po brzeg Odry. Darowizna Henryka IV głogowskiego przyczyniła się do umocnienia instytucji kolegiaty oraz przyniosła jej pewne dochody, które postanowiono wykorzystać na kolejną wielką przebudowę kościoła, tym razem w stylistyce gotyckiej. Prace rozpoczęto od budowanego w okresie 1335 – 1345 prezbiterium i sąsiadujących z nim zakrystii oraz kaplicy, przy czym datę zakończenia wyznaczyła fundacja ołtarza głównego. Następnie przystąpiono do przebudowy korpusu nawowego, przy którym wykorzystano fundamenty i część murów z filarami założenia późnoromańskiego. Gotycki, halowy korpus ukończono zapewne około 1401 roku, co uwieczniono datą na jednym ze zworników sklepiennych.
W 1488 kolegiatę spustoszył pożar, jedna z najczęstszych katastrof nękających średniowieczne budowle. Remont trwał do około 1493 roku, kiedy to poświęcono chór, ołtarz główny i pięć innych ołtarzy. W 1549 roku miała miejsce kolejna katastrofa, gdy zawaleniu uległ jeden ze szczytów, niszcząc przy okazji część kaplic. W końcu XVI wieku wzmocniono ściany zakrystii i kaplicy północnej dodatkowymi przyporami. W okresie baroku przekształcono sklepienie prezbiterium i kilku kaplic bocznych wraz z ich oknami. W latach 1838 – 1842 postanowiono wznieść nowożytną wieżę, po zawaleniu się w 1831 roku poprzedniej, średniowiecznej. W 1945 roku zabytek został poważnie uszkodzony, a niemal całe bogate wyposażenie wnętrza uległo zniszczeniu lub zaginęło. Zawaleniu uległy dachy i sklepienia w korpusie oraz w prezbiterium, zniszczone zostały wszystkie poza trzema filary międzynawowe, a także szczyt rozdzielający korpus od prezbiterium. Odbudowę rozpoczęto w 1995 roku, wznosząc filary, nakrywając kościół nowymi dachami i odtwarzając nowożytne sklepienia nad prezbiterium.
Architektura
Kościół kolegiacki zbudowany został na Ostrowie, na miejscu dawnego piastowskiego grodu. Funkcjonujące w nim pierwsze dwa kościoły grodowe były niedużymi, kamiennymi budowlami, składającymi się z prostokątnych w planie naw i półkolistych apsyd po stronie wschodniej. Dodatkowo starszy kościół po stronie zachodniej dysponował czworoboczną, smukłą wieżą lub ewentualnie kruchtą, posiadał też nieco dłuższy korpus. Wzniesiony był od strony zewnętrznego lica z kostki granitowej, ze względu na znaczną twardość opracowywanej tylko z pięciu stron, przy naturalnej, wypukłej części szóstej, która trafiała do wnętrza muru. Tak opracowane kamienie układano na zaprawie wapiennej w regularnych warstwach. Natomiast wnętrze muru wypełniano drobnymi i średnimi kamieniami zalewanymi zaprawą. Od strony wewnętrznej kościół mógł być pokryty barwnymi malowidłami.
Drugi, późniejszy kościół posiadał bardzo głębokie fundamenty i mury obwodowe o znacznej grubości około 1,2-1,3 metra, wykonane w górnej części z kamieni polnych, wiązanych zaprawą wapienną. Co ciekawe budynek miał nieco krótszą nawę od starszego kościoła, także zakończoną półkolistą apsydą, ale nie posiadał wieży. Wnętrze korpusu wynosiło 9 x 6 metrów, promień apsydy mniej niż 2 metry. Poprzeczny mur fundamentowy o szerokości 1,1 metra wskazywałby, iż funkcjonowała w nim empora, biegnąca około 1,5 metra od fasady zachodniej. Budowniczy kościoła obawiał się, że fundamenty pod naciskiem ścian mogłyby się przemieścić i popękać lub nawet zawalić. Dlatego w murze fundamentowym ułożono belki tworzące rodzaj wieńca wzmacniającego i usztywniającego, którego celem było równomierne przenoszenie obciążeń ścian na fundamenty. Rolę zabezpieczającą spełniała też glina ubita we wnętrzu budowli. Nie pozwalała ona na przemieszczanie się luźno ułożonych kamieni fundamentowych, którymi były otoczaki. Nadziemną część murów wykonano z kamieni polnych, częściowo łupanych, łączonych zaprawą wapienną.
W pierwszej połowie XIII wieku na miejscu kamiennego kościoła romańskiego wzniesiono z cegły okazałą trójnawową bazylikę. W pierwszym etapie nie została ona jednak w całości ukończona, zrealizowano bowiem jedynie wschodnią część z zaczątkami murów obwodowych korpusu, dwoma półkolistymi apsydami na zakończeniu naw bocznych i większą apsydą półkolistą na zakończeniu kwadratowego prezbiterium. Pod prezbiterium prawdopodobnie planowano założyć kryptę, bowiem teren tam został wyrównany na poziomie fundamentów, a wewnętrzne lico murów ścian bocznych zostało wyspoinowane. Z kryptą związane mogły być także dwie wydatne przypory umieszczone w przedłużeniu ściany wschodniej prezbiterium, na styku z główną apsydą.
Jeszcze w okresie późnoromańskim pierwotną ceglaną bazylikę postanowiono zmodyfikować. Zbudowano z cegły i piaskowca (detal architektoniczny) trójnawowy korpus, po stronie wschodniej zakończony na wysokości nawy głównej prawie kwadratowym prezbiterium o wymiarach 6,8 x 7,5 metra, z wieloboczną apsydą o rzucie połowy dziesięcioboku. Nowsza apsyda założona została dokładnie w miejscu starszej, ale uzyskała znacznie cieńsze mury. Nawy boczne zamknięto czworobocznymi aneksami w miejscu starszych półkolistych apsyd. Od zachodu nawa główna mogła być poprzedzona czworoboczną wieżą lub przedsionkiem. Bryła późnoromańskiej kolegiaty za sprawą przedłużenia naw bocznych aneksami zyskała na zwartości. Ściana wschodnia stała się szeroko rozciągniętą płaszczyzną, na tle której mocno wyróżniała się środkowa, wieloboczna apsyda z bogatymi elewacjami. Akcentem wysokościowym kolegiaty mogła być wieża zachodnia.
Środkowa apsyda musiała być podsklepiona, bowiem po obu stronach (wewnątrz i na zewnątrz) uzyskała kwadratowe podstawy pod bazy służek. Wokół apsydy od strony zewnętrznej poprowadzono kamienny cokół o profilu identycznym z bazami służek. Złożony profil uzyskały też przewiązki narożnych zewnętrznych służek. Przypuszczalnie powyżej służek, na zewnętrznej elewacji biegł fryz nałęczkowy, a w każdym boku umieszczone było okno. Po jednym lancetowatym oknie umieszczono w ścianach bocznych prezbiterium. Były one obustronnie rozglifione i wzbogacone w ościeżach o obiegający otwór wałek z charakterystycznymi lancetowatymi liśćmi w nasadach. Wnętrze prezbiterium przykryto sklepieniem krzyżowym z żebrami spływającymi w narożnikach na głowice służek. W późnoromańskim prezbiterium zrezygnowano z krypty, która uległa zasypaniu ziemią. Północny aneks mieścił zakrystię, podzieloną na dwa przęsła sklepienia krzyżowo – żebrowego, rozdzielonego żebrem jarzmowym. Sklepienie zakrystii podtrzymywały wsporniki. W ścianie zachodniej funkcjonowało przejście do schodów w grubości muru, w południowej portal do prezbiterium. Naprzeciwko niego, w południowej ścianie prezbiterium, na wysokości ponad metra nad posadzką, znajdowała się podwójna wnęka odpowiadająca wysokością wzrostowi dorosłego mężczyzny. Z uwagi na wysokie umieszczenie zapewne nie były to sedilia, ale raczej miejsce na posągi fundatorów (np. księcia Konrada i księżnej Salomei). Posadzka prezbiterium i apsyd wyłożona była cegłami ułożonymi w jodełkę. Południowy aneks kolegiaty mieścił kaplicę, podobnie jak zakrystia podzieloną na dwa różnej długości przęsła sklepienia krzyżowo – żebrowego. Wnętrze kaplicy pokrywały polichromie. Korpus nawowy kościoła łączył się z prezbiterium szeroką arkadą tęczy. Otwór ten przewężały półfilary z wtopionymi półkolumnami. Wszystkie one zostały zwieńczone głowicami kielichowatymi z motywami roślinnymi i profilowanymi abakusami. Podział na nawy zapewniały dwa rzędy wspierających arkady ośmiobocznych filarów, rozmieszczonych w cztery pary. Filary miały wysoką partię cokołową, także ośmioboczną. Wnętrze korpusu nie było podsklepione, w całości przykrywał go drewniany strop. Okna rozmieszczone były w rymie arkad międzynawowych, z wykrojem podobnym do tych w prezbiterium.
Od końca XIV wieku kościół był już budowlą gotycką, wzniesioną z cegły w układzie gotyckim, od zewnątrz starannie wyspoinowaną, a we wnętrzu otynkowaną. Do wykonania detali architektonicznych (baz, głowic, wsporników sklepiennych, maswerków okiennych) użyto piaskowca, choć żebra i sklepienia wzniesiono też z cegieł. Do budowy kościoła gotyckiego wykorzystano ściany podłużne starszego prezbiterium (w zachodnim przęśle i połowie kolejnego przęsła), zdobione od zewnątrz romańskim fryzem arkadkowym, z oknami i filarami łuku tęczowego, które podwyższono zachowując romańskie detale. Pozostawiono także kształt i rozplanowanie ośmiobocznych filarów międzynawowych korpusu, rozebrano natomiast późnoromańskie mury zewnętrzne naw bocznych, które jednak częściowo wykorzystano do posadowienia półfilarów ścian między kaplicami.
Gotycki kościół kolegiacki osiągnął formę budowli halowej, trójnawowej, pięcioprzęsłowej, z czteroprzęsłowym, mocno wydłużonym prezbiterium wysokim na 15,9 metra, o długości 23,6 metrów, zamkniętym na wschodzie wielobocznie. Korpus nawowy posiadał 19,1 metra szerokości (szerokość samej nawy głównej 7,5 metra), 29,1 metra długości i wysokość murów podobną jak prezbiterium. Fasadę zachodnią wieńczyła masywna, czworoboczna wieża, natomiast do północnej ściany prezbiterium dostawiono kaplicę (otwartą na nawę boczną korpusu), a do południowej ściany zakrystię z pomieszczeniem na piętrze. Oba te aneksy otrzymały wysokość identyczną jak prezbiterium, mogły więc sprawiać wrażenie transeptu, choć ich wymiary nie pozwalały na założenie odpowiedniego dachu. W ich narożnikach przy ścinach wschodnich osadzono spiralne klatki schodowe, a w 1431 roku zakrystię przedłużono od wschodu o trzecie przęsło.
Całość kościoła wzmocniona była uskokowymi przyporami, przy czym pod koniec XVI wieku słabe mury zakrystii i kaplicy południowej przy prezbiterium wzmocniono nowymi, masywniejszymi sześcioma przyporami o łękach odsuniętych od ścian. Mury zewnętrzne naw bocznych, wysokie na około 17 metrów, wzmocniono przyporami, ale w połowie wtopione zostały one we wstawione pomiędzy nimi jednakowe kaplice wotywne. Kaplice te po ukończeniu od zewnątrz sprawiały wrażenie niższych naw bocznych. We wszystkich przęsłach korpusu przepruto na osi po jednym dużym, ostrołucznym oknie maswerkowym, o lekkim, obustronnym rozglifieniu. Wyższe okna przepruto we wschodniej części prezbiterium, dobrze oświetlonej z każdej strony wielobocznego zamknięcia. Podział horyzontalny zewnętrznych elewacji zapewnił cokół, gzyms kapnikowy i gzyms koronujący pod okapami dachów, a także tynkowany fryz.
Do środka korpusu nawowego prowadziły trzy portale: zachodni oraz na osi ścian północnej i południowej. Wewnątrz w prezbiterium założono w trzech przęsłach sklepienia krzyżowo – żebrowe oparte na geometrycznych wspornikach oraz sklepienie sześciodzielne we wschodnim zamknięciu. Sklepienia krzyżowo – żebrowe wieńczyły również nawy boczne, zakrystię i wszystkie kaplice, przy czym w zakrystii wsporniki sklepienne uzyskały formę figuralną. Nawę główną wyróżniono sklepieniem gwiaździstym, wspartym na ośmiu ośmiobocznych filarach, wspornikach i ozdobionym dekoracyjnymi zwornikami. Układ przypór korpusu nie pokrywał się dokładnie z rozstawieniem filarów miedzynawowych, co wskazywałoby na zmianę koncepcji budowy. Początkowo zapewne planowano inny rozstaw gotyckich filarów, a później wykorzystano jednak starsze filary późnoromańskie, podwyższone i dopasowane do wymagań budowli halowej. Niedokładne rozplanowanie szczególnie widoczne stało się w nawie północnej. Arkady międzynawowe otrzymały formy ostrołuczne o przekroju uskokowym.
Stan obecny
Kolegiata głogowska jest jedną z najstarszych świątyń Śląska, choć jej obecny wygląd zawdzięcza gotyckiej przebudowie. Pełni obecnie funkcje sakralne, mimo iż jej remont po wojennych zniszczeniach wciąż trwa; między innymi restaurowane są freski w kaplicach bocznych oraz sklepienie. W specjalnie przystosowanej krypcie zobaczyć można relikty romańskiego kościoła z XII wieku, natomiast pozostałości kolegiaty późnoromańskiej widoczne są w murach kościelnych, np. półkolumny łuku tęczowego, okna i detale w zachodniej części prezbiterium. Niestety z powodu zniszczeń wojennych oraz przekształceń z okresu baroku i z XIX wieku nie zachowało się zbyt wiele gotyckich detali architektonicznych (wsporniki i dolne części żeber w korpusie, pojedyncze zworniki, nieliczne maswerki w kaplicy przy prezbiterium i w nawie głównej, zachowany w całości maswerk w nawie północnej). Całkowicie nowożytnym elementem jest wieża zachodnia, wzniesiona na miejscu zawalonej w XIX wieku wieży średniowiecznej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Kozaczewska-Golasz H., Halowe kościoły z XIV wieku na Śląsku, Wrocław 2013.
Kozaczewski T., Głogów średniowieczny do końca XIII wieku, Głogów 2006.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.