Historia
Gliwice zostały otoczone murami obronnymi w XIV lub nawet w XV stuleciu. Z pewnością miało to miejsce po lokacji miasta, która przeprowadzona została w czasach wzmożonej działalności fundacyjnej Władysława opolskiego po 1260 roku, a przed 1470 rokiem, kiedy to zostały po raz pierwszy potwierdzone źródłowo. W początkowym okresie swego istnienia, kiedy to Gliwice należały do księstwa opolskiego, a po jego podziale do bytomskiego, miasto najpewniej nie pełniło ważniejszej funkcji rezydencjonalnej dla książąt, gdyż brak w źródłach informacji o miejscowym zamku.
W czasie wojen husyckich taboryci zdobyli bez walki i splądrowali Gliwice, czyniąc z miasta bazę wypadową dla swoich wypraw. W roku 1431 książę Konrad Biały odbił miasto, przy czym znaczną część sprzyjających husytom mieszkańców miał wymordować lub uwięzić, a jego fortyfikacje w dużym stopniu zniszczyć. Po wojnach husyckich system fortyfikacyjny, o ile już wówczas istniał, wymagał więc odbudowy.
Pierwszy zamek w Gliwicach powstał najpewniej w połowie XIV wieku za panowania księcia bytomskiego Siemowita. Funkcjonował jako własność książęca także w kolejnym stuleciu. W 1465 roku miasto drogą kupna stało się na krótko siedzibą wojowniczego i niespokojnego księcia Jana IV, lecz w 1482 roku władca zmuszony był oddać księstwo w zastaw Janowi Bielikowi, staroście Górnego Śląska. U schyłku XV wieku miasto utraciło znaczenie jako książęca rezydencja, gdyż źródła pisane podały informacje o kresie gliwickiego zamku, którego rozbiórkę rozpoczęto w 1491 roku. Zamek, a w zasadzie dwór (znany dzisiaj jako Piastowski), w źródłach historycznych pojawił się w pierwszej połowie XVI wieku jako Dwór Cetrycza (Dwór Zetritzów). Jego przebudowy dokonał w latach 1558-1561 ówczesny dzierżawca miasta, Fryderyk von Cetrycz.
W drugiej połowie XVIII wieku dokonano obniżenia murów obronnych do około 7 metrów, co pozwoliło na dalszą przebudowę dworu, która powiększyła jego przestrzeń mieszkalną kosztem obronności (jedną z tworzących go baszt obniżono, ale powiększono zabudowę po stronie północnej i wschodniej). Pod koniec XVIII wieku i przez cały wiek XIX następowała stopniowa rozbiórka i likwidacja przestarzałych już średniowiecznych obwarowań miejskich. W połowie XIX wieku, w miejsce rozebranej wschodniej baszty przy dworze Cetrycza, wzniesiono wzorowane na skrzydle zachodnim, nowe wschodnie skrzydło obiektu.
Architektura
Obwód murów miejskich miał w planie kształt zbliżony do owalu z załamaniem w północno – zachodnim narożniku miasta. Posiadał 1125 metrów długości, wysokość murów sięgała 8,5-9 metrów, a grubość miejscami dochodziła nawet do 1,2 metra. Obwód wzniesiony był w większości w technice opus emplectum z licem ceglanym w wątku gotyckim. Fundament wznoszono głownie z kamieni eratycznych. Zastosowanie do budowy odmiennych materiałów budowlanych sugerować może, że powstawały one w kilku etapach. Wzdłuż korony murów, przy krenelażu przebiegał drewniany ganek strażniczy. Według urbarzy w XVII wieku obwarowania składały się dodatkowo z wysokiego wału ziemnego, pełniącego rolę przedmurza, fosy oddalonej od linii muru o około 7 – 12 metrów, o szerokości około 16 metrów i głębokości około 5 metrów, oraz stoku z drewnianą palisadą za którym znajdował się mur miejski.
W obrębie fortyfikacji znajdowało się 29 (według innych źródeł 36) baszt oraz dwie wieże bramne: Biała, zwana również Bytomską od strony wschodniej oraz Czarna zwana też Raciborską lub Kozielską od zachodu. Brama Czarna posiadała formę wieżową o podstawie prostokąta o wymiarach 6,3 x 7,3 metra. Liczyła pięć kondygnacji z przesklepionym przejazdem i ostrołukowym portalem w przyziemiu, przypuszczalnie zamykanym broną, a od strony zewnętrznej ochraniana była dodatkowym przedbramiem. Baszty miały kształt prostokąta o regularnych wymiarach zewnętrznych 2 x 8 metrów i pierwotnie w większości były otwarte od wewnątrz. Wyjątek stanowiły baszty wchłonięte przez zamek oraz baszta przy bramie Czarnej, które choć budowane wraz z murem i z nim wyraźnie przewiązane, były od niego grubsze o około 0,2 metra. Ich wysokość prawdopodobnie była nieznacznie większa niż kurtyny i wynosiła około 9 metrów.
Pierwszy zamek gliwicki nie został do dziś zlokalizowany. Można jedynie przypuszczać, iż znajdował się w północno - zachodnim narożniku miasta. Podstawę budowy późnośredniowiecznego zamku, a w zasadzie dworu, stanowiły dwie baszty miejskich obwarowań, połączone ze sobą ścianą kurtynową i drewnianym gankiem. W przeciwieństwie do większości baszt gliwickich powstałych na planie litery „U”, zamkowe zbudowano na planie kwadratu. Pełniły one wówczas prawdopodobnie rolę arsenału. W połowie XVI wieku pomiędzy basztami zbudowano dwukondygnacyjny budynek z cegły z pięcioma osiami okien oraz adaptowano parter i piętro baszty zachodniej. Jednospadowy dach budynku przylegał do muru obronnego, a od zabudowy miejskiej dwór odgradzał parkan wylepiony gliną.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego zachowały się fragmenty średniowiecznych umocnień, wśród nich kurtyna z basztą, która została wykorzystana przy wznoszeniu zamku, w którego obecnie odnowionych budynkach mieści się dziś muzeum. Wyburzenia, zwłaszcza związane z tworzeniem nowych ulic, podzieliły zachowane relikty murów miejskich na 9 odcinków, rozlokowanych w miarę regularnie wzdłuż całego miasta. W ich ciągu zachowały się relikty 9 baszt, w tym 3 zachowane całkowicie w planie, lecz nie w pełnej wysokości.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Przybyłok A., Mury miejskie na Górnym Śląsku w późnym średniowieczu, Łódź 2014.
Sypek A., Sypek.R., Zamki i obiekty warowne od Opola do Żywca, Warszawa 2014.