Historia
Gliwice zostały otoczone murami obronnymi w XIV lub nawet w XV stuleciu. Z pewnością miało to miejsce po lokacji miasta, która przeprowadzona została w czasach wzmożonej działalności fundacyjnej Władysława opolskiego po 1260 roku, a przed 1470 rokiem, kiedy to zostały po raz pierwszy potwierdzone w przekazach pisanych. W początkowym okresie istnienia, kiedy to Gliwice należały do księstwa opolskiego, a także po jego podziale, gdy należały do księstwa bytomskiego, miasto najpewniej nie pełniło ważniejszej funkcji rezydencjonalnej dla książąt, gdyż nie wspominano w źródłach pisanych o miejscowym zamku. Zapewne też początkowo, przed budową murowanych fortyfikacji, miasto chroniły obwarowania drewniano – ziemne.
W czasie wojen husyckich Taboryci zdobyli bez walki i splądrowali Gliwice, czyniąc następnie z miasta bazę wypadową dla swoich wypraw. Jak pisał kronikarz Jan Długosz, miasto „opanowane przez Czechów książę Zygmunt Korybut posiadał i z niego na przyległe okolice Śląska z mnogim ludem Polaków i Czechów, kacerstwem zarażonych, napadając łupiestwa szerzył”. Wskazywałoby to na fakt posiadania już przez Gliwice murowanych obwarowań, bowiem nie wybrano by na siedzibę księcia słabo chronionego miasta. Już jednak w roku 1431 książę Konrad Biały odbił Gliwice nocnym wypadem, przy czym znaczną część sprzyjających husytom mieszkańców miał wymordować lub uwięzić, a fortyfikacje w dużym stopniu zniszczyć. Atak miał się powieść dzięki nieobecności księcia Korybutowicza oraz Dobka Puchały, którzy wyjechali na debaty do Krakowa, a także dzięki niejakiemu Bernardowi Rotowi, który odryglował od wewnątrz jedną z bram. Po wojnach husyckich system fortyfikacyjny wymagał odbudowy, tym bardziej, że w 1434 roku Gliwice zdobył Krystyn z Koziegłów, w odwecie za doznane napaści.
Pierwszy zamek w Gliwicach powstał najpewniej w połowie XIV wieku, za panowania księcia bytomskiego Siemowita. Funkcjonował jako własność książęca także w kolejnym stuleciu i zapewne został zniszczony w trakcie wojen husyckich. W 1465 roku miasto drogą kupna stało się na krótko siedzibą wojowniczego i niespokojnego księcia Jana IV, lecz w 1482 roku władca zmuszony był oddać księstwo w zastaw Janowi Bielikowi, staroście Górnego Śląska. Już wcześniej, w 1470 roku, książę Jan IV ofiarował swój dom, zapewne wybudowany w miejscu zamku, wikarym kościoła farnego. U schyłku XV wieku miasto utraciło znaczenie jako książęca rezydencja, gdyż źródła pisane podały informacje o ostatecznym kresie gliwickiego zamku, którego rozbiórkę rozpoczęto w 1491 roku. Zamek, a w zasadzie dwór (znany dzisiaj jako Piastowski), w źródłach historycznych pojawił się w pierwszej połowie XVI wieku jako Dwór Cetrycza (Dwór Zetritzów). Jego przebudowy dokonał w latach 1558-1561 ówczesny dzierżawca miasta, Fryderyk von Cetrycz.
Odbudowane po wojnach husyckich fortyfikacje funkcjonowały bez większych zmian przez cały XVI wieku i początek XVII stulecia. W 1626 roku Gliwice zostały oblężone przez armię szwedzko – duńską, ale bezskutecznie. W drugiej połowie XVIII wieku dokonano obniżenia przestarzałych już murów obronnych do około 7 metrów, co pozwoliło na przebudowę dworu, która powiększyła jego przestrzeń mieszkalną kosztem obronności (jedną z tworzących go baszt obniżono, ale powiększono zabudowę po stronie północnej i wschodniej). Pod koniec XVIII wieku i przez cały wiek XIX następowała stopniowa rozbiórka i likwidacja średniowiecznych obwarowań miejskich. W połowie XIX wieku, w miejsce rozebranej wschodniej baszty przy dworze Cetrycza, wzniesiono wzorowane na skrzydle zachodnim, nowe wschodnie skrzydło budowli.
Architektura
Gliwice założone zostały na płaskowyżu w pradolinie Kłodnicy, na jej zachodnim brzegu, w sąsiedztwie licznych rozlewisk i miejscami terenów podmokłych. W pobliżu znajdowała się przeprawa rzeczna na ważnym szlaku wiodącym na południe ku Morawom, łączącym się z drogą o układzie równoleżnikowym. Obwód murów miejskich miał w planie kształt zbliżony do owalu, z załamaniem w północno – zachodnim narożniku miasta. Całość posiadała 1175 metrów długości i otaczała obszar wielkości około 9,1 ha.
Wysokość kurtyn murów sięgała 8,5-9 metrów, a grubość miejscami dochodziła nawet do 1,2 metra. Obwód wzniesiony był w większości w technice opus emplectum, z licem obustronnym ceglanym w wątku gotyckim i rdzeniem utworzonym z kawałków cegieł i kamieni zalanych wapienną zaprawą. Fundament wznoszono głownie z kamieni eratycznych. Zastosowanie do budowy odmiennych materiałów budowlanych wskazywałony, że powstawały one w kilku etapach. Wzdłuż korony murów, przy krenelażu przebiegał drewniany ganek strażniczy. Według urbarzy w XVII wieku obwarowania składały się dodatkowo z wysokiego wału ziemnego, pełniącego rolę przedmurza, fosy oddalonej od linii muru o około 7 – 12 metrów, o szerokości około 16 metrów i głębokości około 5 metrów, oraz stoku z drewnianą palisadą za którym znajdował się mur miejski.
W obrębie fortyfikacji znajdowało się 29 (według innych źródeł 36) baszt oraz dwie wieże bramne: Biała, zwana również Bytomską od strony wschodniej oraz Czarna zwana też Raciborską lub Kozielską od zachodu. Brama Czarna posiadała formę wieżową o podstawie prostokąta o wymiarach 6,3 x 7,3 metra. Liczyła pięć kondygnacji z przesklepionym przejazdem i ostrołukowym portalem w przyziemiu, przypuszczalnie zamykanym broną, a od strony zewnętrznej ochraniana była dodatkowym przedbramiem. Baszty miały kształt prostokąta o regularnych wymiarach zewnętrznych 2 x 8 metrów i pierwotnie w większości były otwarte od wewnątrz. Wyjątek stanowiły baszty wchłonięte przez zamek oraz baszta przy bramie Czarnej, które choć budowane wraz z murem i z nim wyraźnie przewiązane, były od niego grubsze o około 0,2 metra. Ich wysokość prawdopodobnie była nieznacznie większa niż kurtyny i wynosiła około 9 metrów.
Pierwszy zamek gliwicki nie został do dziś zlokalizowany. Można jedynie przypuszczać, iż znajdował się w północno – zachodnim narożniku miasta, w pobliżu kościoła farnego, tam bowiem teren miasta był najwyższy i najlepiej chroniony rozlewiskami Kłodnicy, ponadto obwód muru miejskiego został tam odkształcony. Podstawę budowy późnośredniowiecznego zamku, a w zasadzie dworu, stanowiły dwie baszty miejskich obwarowań, połączone ze sobą ścianą kurtynową i drewnianym gankiem. W przeciwieństwie do większości baszt gliwickich powstałych na planie litery „U”, zamkowe zbudowano na planie kwadratu. Pełniły one wówczas prawdopodobnie rolę arsenału. W połowie XVI wieku pomiędzy basztami zbudowano dwukondygnacyjny budynek z cegły z pięcioma osiami okien oraz adaptowano parter i piętro baszty zachodniej. Jednospadowy dach budynku przylegał do muru obronnego, a od zabudowy miejskiej dwór odgradzał parkan wylepiony gliną.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego zachowały się fragmenty średniowiecznych umocnień, wśród nich kurtyna z basztą, która została wykorzystana przy wznoszeniu zamku (Dworu Cetrycza). Pierwotna baszta dworu tworzy obecnie południową część budynku i wraz z sąsiednią kurtyną odróżnia się od nowożytnej zabudowy brakiem tynków. Wyburzenia, zwłaszcza związane z tworzeniem nowych ulic, podzieliły zachowane relikty murów miejskich na 9 odcinków, rozlokowanych w miarę regularnie wzdłuż całego miasta. W ich ciągu zachowały się relikty 9 baszt, w tym 3 przetrwały całkowicie w planie, lecz nie w pełnej wysokości. W odnowionych zabudowaniach dawnego Dworu Cetrycza mieści się dziś muzeum miejskie.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Maurer S.F., Średniowieczne obwarowania Gliwic, „Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej”, seria Architektura, zeszyt 10, 1989.
Przybyłok A., Mury miejskie na Górnym Śląsku w późnym średniowieczu, Łódź 2014.
Sypek A., Sypek.R., Zamki i obiekty warowne od Opola do Żywca, Warszawa 2014.