Historia
Gliwice po raz pierwszy odnotowane zostały w źródłach pisanych w 1276 roku („civitatem Gliwiz”), następnie w 1286 roku („Gleywitz”). Murami obronnymi zostały otoczone w XIV lub nawet w XV stuleciu. Z pewnością miało to miejsce po lokacji miasta, która przeprowadzona została w czasach wzmożonej działalności fundacyjnej Władysława opolskiego po 1260 roku, a przed 1470 rokiem, kiedy to zostały po raz pierwszy potwierdzone w przekazach pisanych. W początkowym okresie istnienia, gdy Gliwice należały do księstwa opolskiego, a także po jego podziale, gdy należały do księstwa bytomskiego, miasto najpewniej nie pełniło ważniejszej funkcji rezydencjonalnej dla książąt, gdyż nie wspominano w źródłach pisanych o miejscowym zamku. Zapewne też początkowo, przed budową murowanych fortyfikacji, miasto chroniły obwarowania drewniano – ziemne.
W czasie wojen husyckich Taboryci zdobyli bez walki i splądrowali Gliwice, czyniąc następnie z miasta bazę wypadową dla swoich wypraw. Jak pisał kronikarz Jan Długosz, miasto „opanowane przez Czechów książę Zygmunt Korybut posiadał i z niego na przyległe okolice Śląska z mnogim ludem Polaków i Czechów, kacerstwem zarażonych, napadając łupiestwa szerzył”. Wskazywałoby to na fakt posiadania już przez Gliwice murowanych obwarowań, bowiem nie wybrano by na siedzibę księcia słabo chronionego miasta. Już jednak w roku 1431 książę Konrad Biały odbił Gliwice nocnym wypadem, przy czym znaczną część sprzyjających husytom mieszkańców miał wymordować lub uwięzić, a fortyfikacje w dużym stopniu zniszczyć. Atak miał się powieść dzięki nieobecności księcia Korybutowicza oraz Dobka Puchały, którzy wyjechali na debaty do Krakowa, a także dzięki niejakiemu Bernardowi Rotowi, który odryglował od wewnątrz jedną z bram. Po wojnach husyckich system fortyfikacyjny wymagał odbudowy, tym bardziej, że w 1434 roku Gliwice zdobył Krystyn z Koziegłów, w odwecie za doznane napaści.
Pierwszy zamek w Gliwicach powstał najpewniej w połowie XIV wieku, za panowania księcia bytomskiego Siemowita. Funkcjonował jako własność książęca także w kolejnym stuleciu i zapewne został zniszczony w trakcie wojen husyckich. W 1465 roku miasto drogą kupna stało się na krótko siedzibą wojowniczego i niespokojnego księcia Jana IV oświęcimskiego, lecz w 1482 roku władca zmuszony był oddać księstwo w zastaw Janowi Bielikowi, staroście Górnego Śląska. Już wcześniej, w 1470 roku, książę Jan IV ofiarował swój dom, zapewne wybudowany w miejscu zamku, wikarym kościoła farnego. U schyłku XV wieku miasto utraciło znaczenie jako książęca rezydencja, gdyż źródła pisane podały informacje o ostatecznym kresie gliwickiego zamku. Jego rozbiórkę miano rozpocząć w 1491 roku, choć część przekształconych zabudowań mogła przetrwać do czasu wielkiego pożaru miasta z 1601 roku, kiedy to pisarz miejski wspomniał o budowie słodowni na miejscu spalonego zamku. Drugi zamek, a w zasadzie dwór (znany dzisiaj jako Piastowski), w źródłach pisanych pojawił się w pierwszej połowie XVI wieku, początkowo w 1544 roku jako dom kata, a następnie jako Dwór Cetrycza (Dwór Zetritzów). Jego przebudowy dokonał w latach 1558-1561 ówczesny dzierżawca miasta, Fryderyk von Cetrycz.
Odbudowane po wojnach husyckich fortyfikacje funkcjonowały bez większych zmian przez cały XVI wieku i początek XVII stulecia. W 1626 roku Gliwice zostały oblężone przez armię szwedzko – duńską, ale bezskutecznie. W drugiej połowie XVIII wieku dokonano obniżenia przestarzałych już murów obronnych do około 7 metrów, co pozwoliło na przebudowę dworu, która powiększyła jego przestrzeń mieszkalną kosztem obronności (jedną z tworzących go baszt obniżono, ale powiększono zabudowę po stronie północnej i wschodniej). Pod koniec XVIII wieku i przez cały wiek XIX następowała stopniowa rozbiórka i likwidacja średniowiecznych obwarowań miejskich. W połowie XIX wieku, w miejsce rozebranej wschodniej baszty przy dworze Cetrycza, wzniesiono wzorowane na skrzydle zachodnim, nowe wschodnie skrzydło budowli.
Architektura
Gliwice założone zostały na płaskowyżu w pradolinie Kłodnicy, na jej zachodnim brzegu, w sąsiedztwie licznych rozlewisk i miejscami terenów podmokłych. W pobliżu znajdowała się przeprawa rzeczna na ważnym szlaku wiodącym na południe ku Morawom, łączącym się z drogą o układzie równoleżnikowym. Obwód murów miejskich miał w planie kształt zbliżony do owalu, z lekkim załamaniem w północno – zachodnim narożniku miasta i wybrzuszeniem po stronie północnej. Całość posiadała 1175 metrów długości i otaczała obszar wielkości około 9,1 ha.
Wysokość kurtyn murów sięgała 8,5-9 metrów, a grubość miejscami dochodziła nawet do 1,2 metra. Obwód wzniesiony był w większości w technice opus emplectum, z licem obustronnym ceglanym w wątku gotyckim i rdzeniem utworzonym z kawałków cegieł i kamieni zalanych wapienną zaprawą. Fundament wznoszono głownie z kamieni eratycznych. Zastosowanie do budowy odmiennych materiałów budowlanych wskazywałony, że powstawały one w kilku etapach. Wzdłuż korony murów, przy krenelażu przebiegał drewniany ganek strażniczy. Według urbarzy w XVII wieku obwarowania składały się dodatkowo z wysokiego wału ziemnego, pełniącego rolę przedmurza, fosy oddalonej od linii muru o około 7 – 12 metrów, o szerokości około 16 metrów i głębokości około 5 metrów, oraz stoku z drewnianą palisadą za którym znajdował się mur miejski.
W obrębie fortyfikacji znajdowało się 29 (według innych źródeł 36) baszt oraz dwie wieże bramne: Biała, zwana również Bytomską od strony wschodniej oraz Czarna zwana też Raciborską lub Kozielską od zachodu. Brama Czarna posiadała formę wieżową o podstawie prostokąta o wymiarach 6,3 x 7,3 metra. Liczyła pięć kondygnacji z przesklepionym przejazdem i ostrołukowym portalem w przyziemiu, przypuszczalnie zamykanym broną, a od strony zewnętrznej ochraniana była dodatkowym przedbramiem. Baszty miały kształt prostokąta o regularnych wymiarach zewnętrznych 2 x 8 metrów i pierwotnie w większości były otwarte od wewnątrz. Wyjątek stanowiły baszty wchłonięte przez zamek oraz baszta przy bramie Czarnej, które choć budowane wraz z murem i z nim wyraźnie przewiązane, były od niego grubsze o około 0,2 metra. Ich wysokość prawdopodobnie była nieznacznie większa niż kurtyny i wynosiła około 9 metrów.
Pierwszy zamek gliwicki przypuszczalnie znajdował się w północnej części miasta, w narożniku utworzonym przez łuk obwodu murów miejskich. Do usytuowania w pobliżu kościoła farnego, skłaniałyby względy obronne, tam bowiem teren miasta był najwyższy i najlepiej chroniony rozlewiskami Kłodnicy. Podstawę budowy późnośredniowiecznego zamku, a w zasadzie dworu, stanowić miały dwie baszty w południowej części miejskich obwarowań, połączone ze sobą ścianą kurtynową i drewnianym gankiem. Możliwe jednak, iż budynek dworu przylegał tylko do jednej baszty, bowiem gdyby dwór wypełniał całą odległość między nimi, leżałyby one zdecydowanie zbyt blisko siebie (na pozostałych odcinkach obwodu ich rozstaw był większy). W przeciwieństwie do większości baszt gliwickich powstałych na planie litery „U”, basztę zamkową zbudowano na planie czworoboku, możliwe więc, iż pierwotnie pełniła ona rolę arsenału.
W połowie XVI wieku pomiędzy basztami lub raczej po północnej stronie jednej z baszt, zbudowano dwukondygnacyjny, podpiwniczony budynek z cegły, w górnej części być może konstrukcji drewnianej, a także zaadaptowano parter i piętro owej baszty. Jeśli budynek przylegał do kurtyny muru obronnego, to posiadał wymiary około 5,7 x 11 metrów i przykryty był jednospadowym dachem, jeśli natomiast znajdował się przy baszcie to mógł mieć inną formę przykrycia. W tym drugim wypadku dwór posiadał wymiary 7,3 x 8,8 metra, pokrywał się więc szerokością z basztą. Według przekazów pisanych konstrukcję dachu tworzył gont. Od zabudowy miejskiej dwór odgradzał parkan wylepiony gliną. W pobliżu budynku według przekazów pisanych znajdowały się zabudowania gospodarcze w postaci stajni, kuchni, browaru, izby dla służby, pieca chlebowego i chlewu z komorą i małą izbą.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego zachowały się fragmenty średniowiecznych umocnień, wśród nich kurtyna z basztą murów miejskich, która została wykorzystana przy wznoszeniu zamku (Dworu Cetrycza). Pierwotna baszta dworu tworzy obecnie południową część budynku i wraz z sąsiednią kurtyną odróżnia się od nowożytnej zabudowy brakiem tynków. Jej najwyższa kondygnacja to efekt odbudowy prowadzonej w 1959 roku. XVI-wieczny budynek dworu to prawdopodobnie dom po północnej stronie baszty, ewentualnie wąskie skrzydło pomiędzy dwoma budynkami wysuniętymi w stronę ulicy. Szeroki budynek po wschodniej stronie zachowanej baszty niekiedy uznawany jest za przebudowaną drugą basztę, ale najpewniej w całości jest konstrukcją nowożytną. Wyburzenia, zwłaszcza związane z tworzeniem nowych ulic, podzieliły zachowane relikty murów miejskich na 9 odcinków, rozlokowanych w miarę regularnie wzdłuż całego miasta. W ich ciągu zachowały się relikty 9 baszt, w tym trzy przetrwały całkowicie w planie, lecz nie w pełnej wysokości. W odnowionych zabudowaniach dawnego Dworu Cetrycza (zwanego dziś Zamkiem Piastowskim) mieści się dziś muzeum miejskie.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Boroń P., Dawne Gliwice. Studia z dziejów miasta i jego mieszkańców do końca XIX wieku, Gliwice 2015.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Maurer S.F., Średniowieczne obwarowania Gliwic, „Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej”, seria Architektura, zeszyt 10, 1989.
Przybyłok A., Mury miejskie na Górnym Śląsku w późnym średniowieczu, Łódź 2014.
Siemko P., Zamki na Górnym Śląsku od ich powstania do końca wojny trzydziestoletniej, Katowice 2023.
Sypek A., Sypek.R., Zamki i obiekty warowne od Opola do Żywca, Warszawa 2014.