Historia
Pierwsze stałe osady na terenie późniejszego grodu powstały na przełomie VIII i IX wieku. W latach 60-tych IX wieku zastąpił je usytuowany w cyplowej części niewielki gród, funkcjonujący wraz z całym pobliskim kompleksem otwartych osad, położonych na skrzyżowaniu szlaków handlowych łączących Wielkopolskę ze Śląskiem i Małopolską.
Pierwotny gród zastąpiony został w pierwszej połowie X wieku lub najpóźniej w połowie tamtego stulecia przez nowe, większe założenie grodowe. Likwidacja starszego, niewielkiego grodu nastąpiła najpewniej nie na skutek podboju zbrojnego, lecz drogą społecznych zmian, zapewne wspartych presją militarną, co stawiało Giecz w przeciwieństwie do innych ważnych grodów wielkopolskich jak Poznań i Gniezno, które zostały wówczas spalone i zbudowane od podstaw, a nie jedynie znacznie powiększone. Ten nietypowy fakt posłużył do wysnucia teorii, że Giecz stanowił ośrodek skąd Piastowie opanowali pozostałe grody Polan. Jakby nie było przebudowany gród utworzył wówczas silny ośrodek o rozwiniętym zapleczu, wpisany w sieć głównych centrów władzy formującego się państwa.
W okresie pierwszych Piastów Giecz zabezpieczał od południa ważne ośrodki w Gnieźnie, Poznaniu i na Ostrowie Lednickim, pełniąc podobną rolę jak położone na północy grody w Lądzie i Łeknie. Po raz pierwszy w źródłach pisanych pojawił się w kronice Anonima zwanego Gallem z początku XII wieku, który zanotował, iż Giecz był w stanie wystawić 300 pancernych i 2 tysiące tarczowników. Kronikarz dokonał charakterystyki wybranych czterech grodów, przy czym Giecz znalazł się na czwartym miejscu po Poznaniu (1300 pancernych i 4000 tarczowników) i Gnieźnie (1500 pancernych i 5000 tarczowników), a na równi z Włocławkiem po względem ilości tarczowników. Liczby te nie świadczyły o przebywaniu setek wojów na stałe w grodzie, ale że podlegający mu okręg grodowy był w stanie zmobilizować zbliżoną liczbę zbrojnych. Gród giecki był więc postrzegany jako ważny ośrodek militarny i administracyjny.
W latach 80-tych X wieku lub najpóźniej na przełomie X i XI wieku zaczęto na terenie grodu budować kamienny zespół pałacowy z kaplicą-rotundą. Z nieznanych powodów budowę przerwano jednak po ułożeniu kamiennych fundamentów. Na początku XI wieku w północnej części grodu zbudowano natomiast kamienny kościół św. Jana Chrzciciela, o niespotykanej na ziemiach polskich architekturze, a rozbudowany między końcem XI a XIII stuleciem. Rozbudowa ta prowadzona była zapewne w związku z odbudową ze zniszczeń spowodowanych przez najazd księcia Brzetysława I z 1038 roku. Według kronikarza czeskiego Kosmasa załoga grodu miała się poddać bez walki, a ludność uprowadzona i osiedlona w Czechach. Opuszczając Giecz Czesi spalili pozostawione zabudowania.
W drugiej połowie XI wieku nastąpiła odbudowa i powiększenie grodu, który odzyskał swoje miejsce pod rządami Kazimierza Odnowiciela. Przypuszczalnie już w drugiej połowie XI wieku stał się siedzibą rozległej kasztelani. Niestety kolejne zniszczenia przyniosła Gieczowi w pierwszej połowie XIII wieku wojna pomiędzy Władysławem Odonicem i Henrykiem Brodatym. Mimo to gród nadal cieszył się dużym znaczeniem o czym świadczy zjazd książąt wielkopolskich, który miał tu miejsce w 1253 roku. Dopiero w następnym stuleciu zaznaczył się powolny upadek znaczenia grodu. Miał on najprawdopodobniej związek ze zmianą przebiegu szlaków handlowych oraz powstaniem w okolicy nowych ośrodków miejskich. Prawdopodobnie na początku XIV wieku, być może w związku z najazdem krzyżackim, gród opustoszał.
Architektura
Gród założony został na zachodniej krawędzi doliny Moskawy, która niegdyś tworzyła rozlewisko w postaci długiego i wąskiego jeziora. Usytuowano go na terenie półwyspu otoczonego z trzech stron wodami. Od przystępnej lądem strony południowo – zachodniej prawdopodobnie oddzielony był fosą. W latach 60-tych IX wieku zajmował on północną część późniejszego założenia, zajmując teren na planie okręgu lub elipsy o wewnętrznej średnicy około 45 metrów. Jego obwałowania miały około 12 metrów szerokości u podstawy i wypełnione były drewnianym rusztem wzmacniającym konstrukcję. Być może gród połączony był z przeciwnym brzegiem jeziora za pomocą drewnianego mostu. W okresie tym funkcjonowała także starsza osada targowa po wschodniej stronie jeziora oraz otwarta osada na południowy – zachód od grodu, położona na skraju jeziora, tuż przy korycie Moskawy, utożsamiana z brodem – przeprawą przez rzekę. Od północy na sąsiadującym z grodem terenie przypuszczalnie wzniesiono budowlę o obrzędowo – kultowym charakterze, która kontynuowała funkcjonowanie jeszcze w X wieku, gdy rozwinął się tam cmentarz.
W drugiej ćwierci X stulecia gród giecki został znacznie powiększony otrzymując w planie kształt owalu o wymiarach około 200 x 140 metrów. W wyniku przebudowy wzmocniono wały najstarszej części grodziska poszerzając je i okładając kamieniami, zaś od południa otoczono wałem drewniano – ziemnym o grubości u podstawy wynoszącej 16 metrów. Wzniesiony był on z kilku stosów o konstrukcji rusztowej, przy czym najniższe partie wzmacniała konstrukcja hakowa. Co więcej nasyp południowego członu grodu stabilizowała przylegająca do niego od strony zewnętrznej drewniano – ziemna odsadzka o szerokości około 3 metrów. Od zewnątrz i wewnątrz ograniczały ją pojedyncze rzędy pionowych, głęboko wbitych w podłoże pali. W ten sposób powstał dwuczłonowy gród z wyraźnie wyodrębnioną częścią książęcą.
W drugiej połowie X stulecia powiększono obszar grodu przesuwając lico wewnętrzne o około 2 metry w stronę rdzenia wału, a zewnętrzne lico o około 6 metrów w kierunku jeziora, poszerzając tym samym podstawę nasypu do około 21 metrów. Strefę obronną wału tej fazy uzupełniały rzędy nieokorowanych pali ukośnie wbitych w przybrzeżną część jeziora. Brama grodu znajdował się wówczas najpewniej we wschodnim odcinku umocnień członu południowego. Umieszczenie od strony jeziora jedynego wjazdu, do którego prowadziłby biegnący wzdłuż wału na odcinku kilkudziesięciu metrów odsłonięty pomost, a następnie most przerzucony przez jezioro, dodatkowo wzmacniałoby obronność grodu. Sam most, zlokalizowany wówczas po stronie północno – wschodniej miał około 6 metrów szerokości, umożliwiał więc ruch obustronny.
U schyłku X wieku w południowej części grodu rozpoczęto budowę kamiennego palatium na planie wydłużonego prostokąta podzielonego wewnętrznie na pięć pomieszczeń o różnej wielkości. Po stronie wschodniej część ta graniczyła z kaplicą – rotundą na planie okręgu. Długość całego kompleksu wynieść miała 47 metrów, w tym części pałacowej 35 metrów. Szerokość palatium a zarazem średnica rotundy wynosiła 16 metrów. Wznoszone były one z dużych kamieni narzutowych łączonych zaprawą z tłustej gliny, przy czym z nieznanych przyczyn nigdy nie wzniesiono kamiennych murów powyżej partii fundamentowej, choć prawdopodobnie na miejscu kaplicy wzniesiono w pierwszej połowie XI wieku budowlę drewnianą. Pozostała południowa część grodu, przeznaczona wcześniej na budowle pałacowe, wypełniona została zabudową mieszkalną. Wał poprzeczny oddzielający część północną i południową grodu, najprawdopodobniej rozebrano w końcu XIII wieku, czyniąc z Giecza ponownie założenie jednoczłonowe.
Kościół św. Jana wzniesiono na początku XI wieku w północnej części grodu, z dużych kamieni narzutowych spajanych tłustą gliną, w technice opus emplectum. Zewnętrzny płaszcz muru wykonano z kamieni o nieregularnych kształtach, jednak starannie obciosanych do lica. W pierwszej fazie była to budowla jednonawowa, zakończona od wschodu półkolistą apsydą. Długość zewnętrzna korpusu nawowego wynosiła około 19 metrów, szerokość 11 metrów, a apsyda założona była na planie koła o średnicy 2,5 metra. Grubość murów wynosiła w przyziemiu około 1 metr. Wejście znajdowało się w południowej ścianie nawy.
Ciekawym i unikatowym na ziemiach Polski elementem budowli była podziemna krypta relikwiarzowa nieznanego świętego, położona pod prezbiterium. Składała się z prostokątnej, prawie kwadratowej komory do której prowadziły dwa 7-stopniowe, wąskie (szerokości około 1 metra) korytarze, symetrycznie umieszczone po obu stronach chórowych schodów. Załamywały się one pod kątem prostym w kierunku wnętrza krypty, łącząc się z szerszym, zorientowanym prostopadle względem osi kościoła korytarzem zachodnim. W ścianie zachodniej korytarza umieszczono na wysokości 0,4 metra prostokątną niszę o długości około 2,5 metra. Od wschodu natomiast do korytarza przylegała wpasowana w apsydę prawie kwadratowa komora z dwoma lub trzema niegłębokimi niszami. Krypta była obniżona w stosunku do posadzki nawy o około 1,2 metra, a jej posadzkę stanowiła wylewka szarożółtej zaprawy wapiennej. Ściany pokryte były tynkiem, natomiast dwa wejścia mieszczące schody zwieńczone były arkadami i zamykane drzwiami osadzanymi na żelaznych zawiasach.
W późniejszym okresie, między końcem XII a XIII wiekiem, do kościoła dobudowano od zachodu inspirowany architekturą ottońską westwerk: dwie wieże i kwadratowe pomieszczenie międzywieżowe o wymiarach 4 x 3,7 metra. Wieże posiadały średnice 6,5 metra i mieściły spiralne klatki schodowe o szerokości 1,2 metra każda. Całość wzniesiona została w technice opus incaertum ze starannie dobranych płaskich płyt kamiennych, spajanych zaprawą gipsową. Jedyne wejście do westwerku prowadziło od strony nawy otworem drzwiowym usytuowanym na osi kościoła. W czasie przebudowy utworzono także przy północno – zachodnim narożniku nawy mur, prawdopodobnie będący elementem nie ukończonego aneksu lub próbą rozbudowy kościoła do formy trójnawowej bazyliki. Rozbudowana została również partia wschodnia kościoła, otoczona od zewnątrz, łącznie z apsydą, ściśle przylegającym murem, szerokim na około 1,6 metra. Jednocześnie przebito od zewnątrz wejście do północnego korytarza krypty, umożliwiając wejście do niej z pominięciem nawy kościoła. Wejście to było wysokie na 2 metry, szerokie jedynie na 0,8 metra i zwieńczone półkoliście. Bardzo oryginalnym rozwiązaniem części podziemnej tego wejścia było ograniczenie przestrzeni nie kamiennym obmurowaniem, lecz drewnianym szalunkiem ściany i stropu.
Stan obecny
Dziś w Gieczu, jednym z centralnych grodów Polski wczesnośredniowiecznej ustanowiony jest rezerwat archeologiczny. Jego najważniejszymi elementami są: grodzisko o powierzchni ok. 3,6 ha z wałami mającymi u podstawy około 30 metrów i sięgającymi do 9 metrów wysokości oraz fundamenty palatium. Na terenie dawnego podgrodzia warto zobaczyć w pełni zachowany romański kościół Wniebowzięcia NMP i św Mikołaja. W muzeum zwiedzić można ekspozycję przedstawiającą dzieje grodu i kasztelanii gieckiej oraz najważniejsze zabytki archeologiczne wydobyte podczas badań archeologicznych na terenie grodu i sąsiednich stanowisk. W 2011 roku otwarto także osadę edukacyjną. Ceny biletów i godziny otwarcia sprawdzić można na oficjalnej stronie muzeum tutaj.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Gród piastowski w Gieczu. Geneza, funkcja, kontekst, red. M.Kara, T.Krysztofiak, A.Wyrwa, Poznań 2016.
Krzysztofiak T., Wczesnopiastowski kościół pw. św. Jana Chrzciciela na grodzie w Gieczu w świetle najnowszych odkryć [w:] Początki architektury monumentalnej w Polsce, red. Janiak T., Stryniak D., Gniezno 2004.
Olejniczak K., Grody i zamki w Wielkopolsce, Poznań 1993.
Rodzińska-Chorąży T., Krypta kościoła grodowego pod wezwaniem świętego Jana Chrzciciela w Gieczu – analiza formy i funkcji [w:] Magistro et Amico. Księga Pamiątkowa dedykowana prof. Lechowi Kalinowskiemu, Kraków 2000.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 1, architektura sakralna, Kalisz 2007.
Wyrwa A.M., Gdecz-Giecz. Scire est reminisci, Dziekanowice-Lednica 2014.