Historia
Budowę kościoła św Piotra i Pawła rozpoczęto w latach 1393–1395, w rozwijającym się od około połowy XIV wieku południowym przedmieściu Głównego Miasta gdańskiego. W 1424 roku niemal ukończoną budowlę strawił pożar Starego Przedmieścia. Kościół pierwotnie podlegał proboszczowi parafii Panny Marii, stanowiąc filię głównej świątyni gdańskiej, lecz po przeprowadzonej wkrótce po spaleniu odbudowie, w 1454 roku stał się świątynią parafialną.
W latach 1486–1487 zbudowano od zachodu charakterystyczną wieżę z przylegającymi do niej kaplicami, podwyższono korpus nawowy, powiększono zakrystię, oraz przebudowano wschodni szczyt prezbiterium. Wewnątrz kościoła miejskie cechy tkaczy, cieśli i rzeźników fundowały kaplice. W okresie 1514–1516 z inicjatywy gdańskich proboszczów, ukończono prace nad gwiaździstym sklepieniem w nawie głównej i kryształowym w nawach bocznych. Budowę nawy południowej prezbiterium przerwała reformacja.
W 1557 kościół przeszedł w ręce luterańskie, co wiązało się z usuwaniem katolickich elementów jego wyposażenia, zaś w 1622 roku stał się główną świątynią gdańskich kalwinów, co wiązało się z podzieleniem jego wnętrza na dwie świątynie. Dalsze straty świątynia poniosła w XIX wieku podczas oblężenia Gdańska, wpierw przez Francuzów, a następnie Rosjan i Prusaków. Przejściowo służyła nawet za magazyn siana i słomy. Największych zniszczeń doznała w 1945 roku, gdy podczas szturmu czerwonoarmistów kościół został zbombardowany, a później podpalony.
Architektura
Kościół św. Piotra i Pawła usytuowano w północno – wschodniej części Starego Przedmieścia, niezbyt daleko od murów obronnych Głównego Miasta Gdańskiego i Motławy, w miejscu gdzie początkowo znajdowały się ogrody mieszczan z Głównego Miasta, oraz domy mieszkających tu na stałe rzemieślników budujących i konserwujących statki. W swej najstarszej formie kościół był niską budowlę halową na rzucie prostokąta o trzech pięcioprzęsłowych nawach, z jednonawowym, czworobocznym prezbiterium po stronie wschodniej, do którego prawdopodobnie była już dostawiona zakrystia.
Po przebudowie z końca XV wieku, kościół zaczął się wyróżniać masywną zachodnią fasadą z przysadzistą wieżą flankowaną dwoma kaplicami, przywodzącą na myśl architekturę obronną. Wpływ na to miał także dwuspadowy dach wieży zasłaniany przez dwa schodkowe szczyty, ozdobione blendami i prostymi ceglanymi sterczynami, które nadały całości specyficzny kształt porównywany do architektury zamków krzyżackich. Kalenicę dachu wieży usytuowano poprzecznie w stosunku do kalenicy dachów kryjących korpus nawowy, a podwyższony halowy korpus nakryty został aż trzema równoległymi dachami dwuspadowymi, osobnymi dla każdej z naw. Prezbiterium, węższe i niższe od korpusu nawowego, również przykryte zostało dachem dwuspadowym. Od strony południowej przy środkowym przęśle nawy bocznej przystawiona została kruchta z emporą i półośmioboczna wieżyczka klatki schodowej przy jej elewacji zachodniej. Kruchtę zwieńczono późnogotyckim czteroosiowym szczytem o bogato profilowanych sterczynach. Szczyt zamknął też od wschodu nawę południową (trójosiowy) i prezbiterium. Wieża ujęta została półszczytami bocznych aneksów.
Kościół opięty został uskokowymi przyporami pomiędzy którymi osadzone zostały duże, ostrołuczne okna o profilowanych ościeżach (ich ławy podwyższono w XV wieku), spośród których najbardziej okazałe tradycyjnie umieszczono we wschodniej ścianie prezbiterium. Na elewacjach pozostawiono ślady podwyższania murów oraz relikty pierwszego gzymsu koronującego. Główne wejście umieszczono od zachodu w przyziemiu wieży, w miejscu oflankowanym triadami niewielkich blend, z których północne otrzymały mniejsze rozmiary. Nad portalem osadzono duże, pięciodzielne okno przedzielające tynkowany fryz opaskowy, opinający fasadę kościoła i przywieżowe aneksy. Część górna wieży ozdobiona została blendą o wysokości dwóch kondygnacji, zamkniętą trójlistnie na wspornikach i oflankowaną rzędem niewielkich blend kolistych. Nad fryzem ząbkowym najwyższa, nie ukończona kondygnacja podzielona została prostokątnymi płycinami w które wpisano blendy o półkolistych zamknięciach.
Wewnątrz korpusu ośmioboczne w przekroju filary o profilowanych narożnikach i masywnych bazach, wsparły sklepienia sieciowe tworzące motyw gwiazdy ośmioramiennej w nawie głównej i kryształowe w nawach bocznych i aneksach przy wieży. Skromne prostokątne prezbiterium nakryto sklepieniem gwiaździstym sześcioramiennym i połączono z nawą główną niską arkadą tęczy. Podobnym sklepieniem przykryto też dwuprzęsłową zakrystię. Sklepienia opuszczono na różnorodne wsporniki: w nawie głównej zdobione popiersiami, w nawach bocznych trójboczne, w prezbiterium i zakrystii profilowane, a w kruchcie południowej z glazurowanymi głowami. Zworniki w prezbiterium utworzono ze sztucznego kamienia, z rozetami kwiatowymi, tarczami herbowymi i gmerkami.
Stan obecny
W zachowanym do dnia dzisiejszego kościele z powodu licznych pożarów i zarządzania budowlą przez protestantów, ze średniowiecznego wyposażenia nie przetrwało prawie nic. Jedynie w zakończeniu nawy północnej odnaleźć można gotycką chrzcielnicę z XV wieku. Na przestrzeni wieków ucierpiała także sama budowla, którą podczas renowacji z końca XIX wieku poddano dość daleko idącym zmianom. Wymieniono wówczas część oryginalnych szczytów, a fragmenty starego lica zastąpiono nowym, wykonanym niefortunnie z cegły klinkierowej. W czasie wojny runęła część dachów i szczytów, a także górna część wieży. Obecnie, po wieloletniej odbudowie, przywrócono dawną zewnętrzną formę, jednak wnętrze poza nawą północną i zakrystią nadal jest niedostępne.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Friedrich J., Gdańskie zabytki architektury do końca XVIII wieku, Gdańsk 1997.