Historia
Kościół św. Katarzyny, obok kościoła św. Mikołaja, powstał jako jedna z najstarszych budowli sakralnych Gdańska, a zarazem najstarszy kościół parafialny na Starym Mieście w Gdańsku. Zbudowany został prawdopodobnie na przełomie XII i XIII wieku. Po raz pierwszy natomiast jego istnienie potwierdzone zostało w źródłach pisanych w 1263 i 1268 roku, kiedy to odnotowany został kapłan o imieniu Luder. Sam kościół wzmiankowany był w 1271 roku jako „matrona loci”.
Na skutek konkurencji mieszczan tej części Gdańska z mecenatem głównomiejskich patrycjuszy, kościół św. Katarzyny był wielokrotnie rozbudowywany oraz otrzymywał bogaty wystrój. Około połowy XIV wieku rozpoczęto budowę nowego, gotyckiego korpusu nawowego, ukończonego wraz z niedużym jeszcze prezbiterium w pierwszych dziesięcioleciach XV stulecia. Około połowy XV wieku powiększono część wschodnią kościoła, prowadzono także prace nad masywem zachodnim z czworoboczną wieżą podwyższaną w latach 1484 – 1486. Pod koniec XV stulecia po bokach korpusu dobudowano kaplice, sklepienia założono około 1500 roku, a na początku XVI wieku dobudowano nawy boczne do prezbiterium.
W latach 1555 roku kościół przejęty został przez protestantów, którzy w latach 1574-1575 zaopatrzyli wieżę w zegar i mały kurant dzwonowy. Zdjęto go już w 1634 roku w trakcie zakładania nowego hełmu. W początkach XIX wieku stacjonujące w Gdańsku wojska napoleońskie urządziły we wnętrzu kościoła wozownię i warsztaty kołodziejskie, niszcząc przez to część wystroju. Siedemnastowieczny hełm spłonął w 1905 roku, a wraz z nim ogień strawił pochodzący z 1738 roku carillon, złożony z trzydziestu pięciu dzwonów. Po II Wojnie Światowej, w czasie której kościół ponownie spłonął, przeprowadzono odbudowę, a w wieży kościelnej umieszczono Muzeum Zegarów Wieżowych.
Architektura
Kościół z XIV wieku wzniesiony został jako budowla bazylikowa, składająca się z krótkiego, pięcioprzęsłowego, kwadratowego w planie korpusu o trzech nawach oraz jednoprzestrzennego prezbiterium na przedłużeniu nawy głównej. Prezbiterium to zamknięte było wielobocznie, o czym świadczyłyby, umieszczone w elewacji wschodniej dwie ukośnie usytuowane przypory. Na budowlę halową kościół został zapewne przekształcony przed 1380 rokiem, czyli przed dobudowaniem niewysokiej początkowo wieży po stronie zachodniej. Ostatecznie powstała pięcioprzęsłowa, orientowana, gotycka hala ze sklepieniem wspartym na ośmiobocznych filarach.
W XV wieku do elewacji bocznych tuż przy prezbiterium dobudowano kaplice: Trzech Króli po południowej stronie w 1433 roku i Mariacką po północnej stronie w 1445 roku. Około 1450 roku pojawiły się kaplice po bokach wieży. W tym samym czasie nadbudowano wieżę, podwyższoną ponownie w latach 1484 – 1486, oraz kaplice boczne nadbudowano do wysokości naw korpusu. Na początku XVI wieku dobudowano nawy boczne do prezbiterium, przy czym północną poszerzono o zakrystię i kruchtę. Ostatecznie ukształtowany pod koniec średniowiecza kościół stał się ciekawym przykładem budowli sakralnej w której partia chórowa była znacznie szersza niż korpus nawowy.
Kościół późnogotycki wyróżniał się spośród innych gdańskich budowli wspólnym dla trzech naw korpusu bardzo wysokim dachem dwuspadowym, który został osadzony na prostym, trójkątnym szczycie o skromnej wnękowej dekoracji. Szczyt ten oddzielił korpus nawowy od prezbiterium, skontrastowanego trzema osobnymi dachami ponad każdą nawą. Wszystkie z nich zamknięte zostały od wschodu wspaniałymi późnogotyckimi szczytami, którym nadano odmienną formę, tworząc w ten sposób niezwykle oryginalną całość. Podobnymi, choć nieco skromniejszymi szczytami zwieńczono rząd kaplic, przylegających do nawy południowej korpusu oraz dwie kaplice umieszczone po bokach wieży. Proste elewacje boczne przepruto dużymi ostrołukowymi oknami.
Wieża wzniesiona została na planie kwadratu. Jej elewacje o czterech nierównej wysokości kondygnacjach ozdobiły profilowane blendy, odmienne na każdym piętrze. Na przedostatniej kondygnacji osadzono sześć smukłych, uskokowych wnęk o ostrołucznych zwieńczeniach, wraz z umieszczonymi powyżej małymi, cylindrycznymi blendami, umieszczonymi na wszystkich ścianach z wyjątkiem wschodniej, do której na tej właśnie wysokości przystawiono dach. Powyżej każda ze ścian otrzymała dwie pary przeźroczy, ujętych wnękami oraz ceramicznym fryzem i rozetami. Wertykalizmowi wieży wtórowała niegdyś strzelista gotycka sygnaturka nad dachem korpusu nawowego.
Wewnątrz w nawie głównej kościół nakryty został sklepieniem gwiaździstym, a w dwóch nawach bocznych kryształowym. Sklepienia kryształowe założono także nad kruchtą podwieżową oraz nad dwoma kaplicami. Sklepienia korpusu nawowego oparto na ośmiobocznych filarach, których naroża zaakcentowano półwałkami. Podobne choć niższe filary wsparły sklepienia trójnawowego prezbiterium, połączonego z korpusem trzema ostrołucznymi arkadami. Arkady międzynawowe utworzono obustronnie profilowane, w prezbiterium uskokowe. Podobnie jak różnorodne formy uzyskały sklepienia, tak też utworzono różne wsporniki – ceramiczne, glazurowane, maskowe, maswerkowe lub geometryczne.
Wnętrze kościoła w średniowieczu pokryte było polichromiami. Jeden z filarów ozdobiono w pierwszej ćwierci XV wieku przedstawieniem patronki kościoła, a pół wieku później powstało malowidło ukazujące męczeństwo św. Stanisława. Większość ścian i filarów pokrywała jednak polichromia geometryczna o formie czerwonych linii naśladujących ciosy kamienne lub spoiny cegieł.
Stan obecny
Kościół św. Katarzyny od czasu zakończenia drugiej wojny światowej poddawany musiał być licznym pracom renowacyjnym i rekonstrukcyjnym, z których ostatnie koniczne były po pożarze z 2006 roku, kiedy to spłonął dach kościoła. Wnętrze nie doznało znaczących szkód, szczęśliwie, gdyż jest ono jednym z nielicznych w Polsce, posiadającym carillon koncertowy, czyli zespół co najmniej 23 zestrojonych ze sobą dzwonów, na których można grać za pomocą specjalnej klawiatury. Spośród zabytków średniowiecznych przetrwały fragmenty polichromii ściennych, późnogotycki ołtarz z początku początku XVI wieku oraz pochodząca z tego samego okresu rzeźbiona grupa Ukrzyżowania.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Friedrich J., Gdańskie zabytki architektury do końca XVIII wieku, Gdańsk 1997.