Historia
Początkowo na miejscu kościoła św. Józefa funkcjonował szpital i kaplica św. Jerzego, po raz pierwszy odnotowane w najstarszej zachowanej księdze gruntowej Gdańska z 1357 roku. Powstać musiały one po 1334 roku, wówczas bowiem trędowatych odsyłano jeszcze do szpitala św. Jerzego w Elblągu. Do szpitala oprócz trędowatych przyjmowano także biedotę oraz ludzi w podeszłym wieku, dlatego z czasem przyjął on charakter przytułku, w którym w zamian za wpłacone pieniądze, starcom zapewniano dożywotnią opiekę i utrzymanie. Formalnie kres instytucji szpitala położyła wojna trzynastoletnia, kiedy to w 1455 roku wielki mistrz krzyżacki, powodowany chęcią dokuczenia zbuntowanemu miastu, podarował kompleks mnichom kartuskim spod Świdwina. Było to działanie bezprawne gdyż szpital podlegał radzie miejskiej, lecz w 1464 roku przytułek św. Jerzego ostatecznie rozwiązano, a zabudowania przekazano karmelitom.
Mnisi z Zakonu Braci Najświętszej Maryi Panny z góry Karmel, zwani potocznie karmelitami pojawili się w Gdańsku w 1391 roku, a cztery lata później dysponowali już własnym klasztorem na terenie Młodego Miasta gdańskiego. W 1433 roku, jako że znajdował się on poza obwarowaniami miejskimi, został spalony przez Husytów. Aby go uchronić przed dalszymi zniszczeniami, po raz pierwszy zaczęto wówczas rozważać jego przeniesienie za palisadę Starego Miasta, co uczyniono, ale dopiero w trakcie wojny trzynastoletniej w 1464 roku. W ramach rekompensaty za rozebrany stary klasztor, zakonnicy otrzymali właśnie kaplicę i szpital św. Jerzego, choć bez przypisanych im dochodów. Wywołane tym oraz powojennymi spustoszeniami trudności finansowe, spowodowały, że intensywne prace budowlane nad nowym, większym kościołem i zabudowaniami klasztornymi rozpoczęto dopiero około 1482 roku, poczynając od wznoszenia prezbiterium. Część wschodnią kościoła ukończono około 1496 roku, gdy wymurowany został szczyt nad chórem, choć jeszcze do końca stulecia trwały prace nad sklepieniami. Większość robót zakończono na początku XVI wieku, niewiele przed pierwszymi wystąpieniami reformacyjnymi, lecz dotyczyły one jedynie prezbiterium, nie udało się natomiast zrealizować ambitnych planów budowlanych korpusu nawowego. Postęp nad wznoszeniem zabudowań klasztornych był na tyle zaawansowany, iż w 1500 roku zebrała się w nich kapituła prowincji czesko – polskiej, a niedługo potem powstała samodzielna prowincja polska.
W 1523 roku na fali antyklerykalnych nastrojów doszło do rabunków, plądrowania i rekwizycji mienia klasztornego i kościelnego, co pogłębiło kłopoty finansowe karmelitów i ostatecznie pogrzebało projekt budowy korpusu nawowego kościoła. Dodatkowymi czynnikami zewnętrznymi była wojna polsko – krzyżacka z lat 1519-1525 oraz konflikty społeczne i polityczne. Pomimo tego klasztor nie został tak mocno zdewastowany jak inne gdańskie klauzury, być może dlatego że jednym z najaktywniejszych reformatorów był wówczas członek jego zgromadzenia, Maciej Bienwald.
Na przełomie XVI i XVII wieku kondycja klasztoru i katolików w Gdańsku nieco się poprawiły, a nieukończony kościół wyremontowano. W roku 1623, po uzyskaniu odszkodowania za zniszczenia z okresu wojny z królem Stefanem Batorym, przystąpiono do powiększenia świątyni, wznosząc nieco niższą dwuprzęsłową tzw. przybudówkę zachodnią. W 1668 roku kościół ucierpiał podczas pożaru, który wybuchł w sąsiedztwie browaru, zaś w 1678 doszło do napadu na klasztor i kościół karmelitów, podczas tumultu związanego z napięciami między katolikami i protestantami, w trakcie obchodów rocznicy pokoju oliwskiego. W XVIII wieku katolicyzm w Gdańsku zaczął się pomału odradzać, a sytuacja klasztoru ustabilizowała się do czasu rozbiorów Rzeczpospolitej. Po utracie oparcia we władcach polskich, w 1823 klasztor karmelitów skasowano, budynki klasztoru w większości do roku 1920 przejęło wojsko na siedzibę swojej administracji, natomiast samą świątynię wraz z kaplicami, a także częścią klasztoru przeznaczoną na plebanię, przekazano diecezji chełmińskiej. W 1847 roku przeprowadzono remont kościoła, mimo to nadal wiele elementów świątyni, m.in. sklepienia, znajdowało się w złym stanie. Prace renowacyjne kontynuowano w latach 1885–1906.
W 1945 na skutek ostrzału artyleryjskiego, kościół został spalony i częściowo zburzony. Całkowitej zagładzie uległo zwłaszcza wyposażenie, większość ołtarzy, rzeźb i malowideł. Zniszczone były sklepienia i dachy, runęła elewacja zachodnia. Od 1947 roku podjęto się odbudowy świątyni, zabezpieczając mury i przykrywając prowizorycznym dachem. W roku 1953 częściowo odbudowany kościół poświęcono i udostępniono wiernym.
Architektura
Pierwotnie planowany kościół z końca XV wieku miał być halową budowlą o trzech pięcioprzęsłowych nawach i wydłużonym, prostokątnym w planie prezbiterium. Chciano wznieść budowlę znacznie obszerniejszą niż ostatecznie powstała, gdyż z braku środków zaniechano tego projektu. Z korpusu wybudowano tylko jedną nawę, północną, wykonano także większość fundamentów i część murów planowanej budowli, by w dogodnym momencie można było przystąpić do planowanej rozbudowy obiektu. Gdyby te zamierzenia się powiodły kościół miałby około 64 metry długości, a szerokość korpusu wynosiłaby 30 metrów.
Ukończone prezbiterium kościoła osiągnęło wymiary 31 x 15 metrów (wewnątrz 28 x 12 metrów) i wysokość do szczytu sklepienia wynoszącą około 19 metrów. Jego wnętrze dzieliło się na cztery prostokątne przęsła, przykryte sklepieniem gwiaździsto – sieciowym wspartym na profilowanych wspornikach. Prostą ścianę wschodnią zwieńczył późnogotycki, schodkowy szczyt z charakterystycznymi dwiema wieżyczkami narożnymi, mieszczącymi klatki schodowe, pierwotnie zwieńczonymi spiczastymi hełmami. Trzecią wieżyczkę osadzono na kalenicy dachu, w pobliżu prostszego, jak zapewne myślano tymczasowego szczytu zachodniego. Wewnętrzne elewacje rozczłonkowano szerokimi, uskokowymi arkadami przyściennymi w których umieszczono okna.
Obok prezbiterium, po północnej stronie zbudowana została przykryta jednospadowym dachem zakrystia, być może powstała z wykorzystania starszej kaplicy św. Jerzego. Budynki klasztorne, budowane równolegle i połączone ze świątynią, wznosiły się na północ od kościoła. W średniowieczu ukończono jedynie skrzydło wschodnie z krużgankiem oraz mały i duży refektarz zajmujące narożnik północno – wschodni. Większy refektarz był salą wielkości czterech przęseł przykrytych sklepieniem krzyżowo – żebrowym, natomiast sąsiadujący z nim od południa refektarz mniejszy, jednoprzęsłowym pomieszczeniem. Ponadto funkcjonować musiały liczne zabudowania gospodarcze takie jak: kuchnia, browar, czy też młyn konny oraz dormitorium zakonników.
Stan obecny
Do czasów współczesnych zachowało się późnogotyckie prezbiterium z zakrystią oraz nowożytna nawa wybudowana na miejscu nieukończonego średniowiecznego korpusu, przy wykorzystaniu jego dwóch par gotyckich filarów międzynawowych. Oryginalne sklepienie prezbiterium uległo zniszczeniu, obecne jest rekonstrukcją z czasu powojennej odbudowy. Najcenniejszym elementem jest szczyt wschodni prezbiterium, ale jego dwie narożne wieżyczki przykryte są barokowymi hełmami. Odrestaurowane zabudowania klasztorne po północnej stronie kościoła mają formy nowożytne.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Friedrich J., Gdańskie zabytki architektury do końca XVIII wieku, Gdańsk 1997.
Januszajtis A., Kościół Świętego Józefa w Gdańsku. Dzieje i zabytki, Gdańsk 2020.