Historia
Kościół św. Jana zaczęto budować w drugiej połowie XIV wieku, dla mieszkańców dzielnicy, która powstała w 1344 roku po włączeniu do Głównego Miasta podominikańskich terenów. Budowa trójnawowego korpusu rozpoczęła się około 1370 roku, na miejscu starszej małej kaplicy z około 1357 – 1358, która przestała zaspokajać potrzeby mieszkańców. Następnie w XV wieku dobudowano jednonawowy transept i prezbiterium. Rozpoczęto też stawianie wieży, lecz budowę przerwał, wydany w 1453 roku przez zakon krzyżacki, zakaz stawiania wysokich budynków w okolicy zamku. Ostatecznie budowę wieży i sklepień dokończono w trakcie wojny trzynastoletniej. Wtedy też, wraz z założeniem sklepień w latach 1463-1465, kościół otrzymał swą ostateczną formę.
Kościół św. Jana początkowo był filią staromiejskiej św. Katarzyny, choć jego ranga i znaczenie szybko rosły. Gdy w 1390 roku wielki mistrz krzyżacki Konrad von Wallenrod obciążył gdańskie kościoły podatkami, najpewniej uwzględniając liczbę i zamożność okolicznych mieszkańców, proboszcz kościoła NMP miał zapłacić 100 reńskich guldenów, duchowni od św. Jana aż 80 guldenów, a kościół św. Katarzyny obciążono jedynie sumą 40 guldenów. Sytuacja gdy filia była bogatsza od kościoła parafialnego wymagała zmiany, dlatego w 1456 roku biskup włocławski wprowadził nowy podział uwzględniający realną rangę poszczególnych dzielnic miasta, a kościół św. Jana stał się kościołem parafialnym.
Kościół św. Jana, podobnie jak wiele innych świątyń, był w średniowieczu budowlą ważną dla miejscowej społeczności, stanowiącą centrum życia społecznego i kulturalnego, miejscem spotkań cechów, które miały w nim swoje ławy i kaplice. Przy kościele działała biblioteka, której księgozbiór już w 1479 roku składał się z około 150 ksiąg teologicznych, filozoficznych, historycznych, medycznych i przyrodniczych. Kościół stanowił też centrum życia muzycznego. Grały w nim już od 1498 roku organy, a kolekcja muzyczna w XVI wieku urosła do 468 rękopisów z ponad 1300 kompozycji.
Od połowy XVI wieku, z powodu szybkich postępów w Gdańsku idei Marcina Lutra, kościół św. Jana stał się świątynią protestancką. Na miejscach gotyckich ołtarzy zaczęło pojawiać się nowsze wyposażenie potrzebne dla nowej liturgii, choć stare rzeźby, obrazy i ołtarze nie zostały, jak to często bywało, zniszczone w trakcie rozruchów, lecz zanikały stopniowo. Zastępowały je między innymi nowożytne ławy, skierowane w stronę ambon, a nie jak dawniej w stronę ołtarza głównego.
W 1543 roku wieżę kościelną strawił pożar, a niedługo potem pojawił się problem ze stabilnością budowli. Zbyt ciężka i posiadająca zbyt słabe fundamenty świątynia zaczęła nierównomiernie osiadać na niestabilnym gruncie (podłoże kościoła stanowiły torfy i namuły rzeczne). Za kłopoty odpowiadały także zbyt głębokie pochówki oraz zmiany poziomu wód gruntowych. Konstrukcję wzmacniano kilkakrotnie od końca XVI wieku, aż po XVIII stulecie, choć i tak w 1572 roku runęła część sklepień, a w 1679 roku kościół był bliski zawalenia z powodu znacznego odchylenia od pionu murów prezbiterium. Z tego powodu rozebrano wówczas gotyckie szczyty wschodnie, a ścianę wzmocniono dwoma masywnymi przyporami. Następnie w latach 1689 – 1692 konieczne okazało się wzmocnienie pięciu filarów międzynawowych, które zaczęły się odchylać i niszczyć sklepienia. Prace renowacyjne filarów trwały też w latach 1769 – 1770 i w 1772 roku, gdy naprawiono więźbę dachową.
Pożar i zniszczenia przyniosła II Wojna Światowa – spłonęły dachy i więźba dachowa, runęła część sklepień prezbiterium, transeptu i zakrystii, lecz pomimo wcześniejszych problemów ze statyką, mury i filary kościoła nie zawaliły się. Prace remontowe rozpoczęto już po zakończeniu działań wojennych, jednak dopiero w latach 90-tych XX wieku kościół ponownie zaczął być użytkowany.
Architektura
Kościół św. Jana usytuowany został w północnej części Głównego Miasta gdańskiego, w kwartale pomiędzy ulicami Świętojańską, Minogi, Straganiarską i Warzywniczą. Od strony Straganiarskiej i Warzywniczej sąsiadowały z nim kamienice mieszczańskie oddzielone od świątyni zaułkiem. W XVI wieku na południe i zachód od wieży kościoła powstał zespół niewielkich bud i domków o konstrukcji szkieletowej, tworzących dziedziniec na południe od korpusu nawowego. Bryła kościoła była pierwszym monumentalnym budynkiem Gdańska, jaki ukazywał się podróżnym przybywającym główną drogą od północy z głębi Polski oraz rzeką Motławą i Wisłą.
Kościół św. Jana wzniesiono z cegły na cokole z białego wapienia. Uzyskał formę okazałej budowli trójnawowej, halowej, z jednonawowym transeptem oraz prosto zakończonym prezbiterium po stronie wschodniej, także posiadającym trzy nawy. Po przeciwnej, zachodniej stronie umieszczono masywną czworoboczną wieżę, przy północnej ścianie prezbiterium usytuowano dwuprzęsłową zakrystię, natomiast do południowej ściany prezbiterium i transeptu w drugiej połowie XV wieku dobudowano kaplicę Bożego Ciała. Każda z trzech naw korpusu i prezbiterium oraz transept nakryte zostały osobnymi dachami, zamkniętymi przy krótszych bokach gotyckimi szczytami. Długość kościoła wyniosła 55 metrów, a szerokość 20 metrów.
Korpus nawowy otrzymał cztery przęsła długości, z przęsłami prostokątnymi, mocno wydłużonymi w nawie głównej oraz przęsłami na rzucie kwadratu w nawach bocznych. Nawę poprzeczną (transept) wysunięto przed ściany boczne korpusu jedynie jednym przęsłem z obu stron. Prezbiterium otrzymało trzy nawy o tej samej szerokości co korpus, lecz nieco krótsze, długości trzech przęseł. Po jego wschodniej stronie znalazły się dwie wieżyczki schodowe prowadzące na poddasze, pełniące jednocześnie rolę przypór. Każda z naw prezbiterium pierwotnie zakończona była na wschodzie gotyckimi szczytami. Szczyty zwieńczyły też transept (czteroosiowe z szerokimi, profilowanymi blendami między lizenami) oraz nawy boczne korpusu od zachodu (siedmioosiowe z kątowymi lizenami przechodzącymi w sterczyny i smukłymi blendami przeciętymi przez gzymsy). Mury kościoła opięto przyporami, cokołem, gzymsem kapnikowym obiegającym również przypory, oraz tynkowaną opaską.
Czterokondygnacyjna wieża osiągnęła 47 metrów wysokości. Wzniesiona na planie zbliżonym do kwadratu, przy północno – wschodnim narożniku zaopatrzona została w ośmioboczną wieżyczkę schodową. Wieża udekorowana została grupami blend i ornamentowanymi fryzami, odzwierciedlającymi kilkuetapowy czas jej powstawania. Na jej najwyższej kondygnacji na potężnej drewnianej konstrukcji zawieszono sześć dzwonów, których dźwięk wydobywał się z każdej strony przez dwa duże, dwudzielne przeźrocza.
Wnętrze kościoła zwieńczono sklepieniami gwiaździstymi o różnorodnych i skomplikowanych układach. Ich żebra o przekroju gruszkowym spłynęły na różnorodne wsporniki w kształcie baldachimów i konsol dekorowanych rzeźbionymi głowami i całymi postaciami. Sklepienia wsparto na ośmiobocznych filarach oraz poprzez wspomniane wsporniki na ścianach bocznych kościoła, skąd siły i ciężar sklepień przeniesiono na zewnętrzne przypory otaczające całą budowlę poza wieżą.
Wewnętrzne elewacje kościoła pokryte były barwnymi polichromiami ściennymi w prezbiterium, na filarach umieszczano dekoracje w formie biało – czerwonego boniowania imitującego kamienie, parapety zaś pod oknami dekorowano glazurowanymi płytkami w kolorach zielonym i żółtym. Największym a zarazem najcenniejszym malowidłem było umieszczone na północnej ścianie prezbiterium średniowieczne miasto z bramą otwieraną przez świętego, zapraszającego do środka papieża. Na innej ukazano z profilu paszczę potwora z siedzącym w niej diabłem spoglądającym na wstępującego do paszczy nagiego człowieka.
Stan obecny
Od niedawna kościół zaadaptowany został na Centrum Św. Jana, miejsce działań artystycznych i kulturalnych. W czasie restauracji odnaleziono wiele murowanych fragmentów, wewnętrznych zdobień, płyt nagrobnych, monet z czasów krzyżackich, a nawet gotyckie polichromie z XV wieku. Niestety w trakcie renowacji do wnętrza zabytkowej budowli wprowadzono elementy współczesne np. szklano – betonową klatkę schodową w nawie północnej, dwie platformy sceniczne, czy metalowe rusztowania pod oświetlenie i nagłośnienie.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Berenet I., Szczepański J., Kościół św. Jana w Gdańsku, Gdańsk 2012.
Friedrich J., Gdańskie zabytki architektury do końca XVIII wieku, Gdańsk 1997.