Historia
Kościół św. Elżbiety wybudowano w pierwszej połowie XV wieku na miejscu kaplicy istniejącej przy przytułku dla ubogich i chorych oraz leprozorium dla trędowatych. Przytułek ten w źródłach pisanych wzmiankowany był po raz pierwszy w 1391 roku, a w 1394 roku przywilejem wielkiego mistrza Konrada von Jungingen przekształcony w fundację szpitalną. Rok później potwierdzenie fundacji ogłosił papież Bonifacy IX, który nadał też odpust mający sfinansować budowę. W 1417 roku odnotowana została funkcjonująca już świątynia szpitalna (jeszcze pod wezwaniem św. Barbary), wewnątrz której w drugiej połowie XV wieku założono sklepienie.
W 1557 roku kościół został przejęty przez protestantów, natomiast w 1618 roku zastąpiono zrujnowane średniowieczne zabudowania szpitalne nowymi. W 1884 roku budowla została przekazana armii pruskiej i służyła odtąd jako kościół garnizonowy. W tym też czasie zostało wzniesione neogotyckie prezbiterium. Pod koniec drugiej wojny światowej w 1945 roku kościół został poważnie uszkodzony, m.in. runęła wtedy cześć sklepień. Odbudowa trwała w latach 1947-1949.
Architektura
Kościół powstał jako budowla gotycka, zbudowana z cegły układnej w wątku gotyckim. Pierwotnie składał się z czteroprzęsłowego, jednonawowego korpusu bez wyodrębnionego zewnętrznie prezbiterium, po którego zachodniej stronie usytuowana była wieża z kruchtą w przyziemiu, wtopiona w korpus. Kościół usytuowany był w zachodniej części Starego Miasta, przy murach obronnych.
Korpus kościoła na zewnątrz opięty został przyporami zwieńczonymi sterczynami oraz fryzem opaskowym. Nakryto go dachem dwuspadowym, od wschodu ograniczonym szczyt dekorowany pięcioma smukłymi blendami w które wpisano blendy bliźnie. Kruchta zachodnia sięgnęła aż korony murów nawy i została otwarta od zachodu wysoką ostrołuczną arkadą. Nad nią częściowo nadwieszono na dwóch kamiennych konsolach ośmioboczną, smukłą wieżę, nakrytą oryginalnie wysoką iglicą. Nadwieszana wieża była elementem wyjątkowym w architekturze sakralnej Gdańska, ale spotykanym w budowlach świeckich (ratusz Głównego Miasta, Dwór św. Jerzego).
Wnętrze kościoła nakryto czterema przęsłami gwiaździstych sklepień sześcioramiennych, minimalnie niesymetrycznych gdyż wschodnia ściana została lekko odchylona od osi. Żebra sklepienia opuszczono na profilowane wsporniki i spięto okrągłymi zwornikami.
Stan obecny
Obecny kościół powiększony jest o neogotyckie prezbiterium i jedną boczną kaplicę. Prezbiterium zamknięte jest ścianą prostą, z dużym ostrołukowym oknem ujętym blendami i zwieńczone schodkowym szczytem, dość dobrze nawiązuje więc do pierwotnej, średniowiecznej budowli. Wnętrze nawy zdobią zachowane sklepienia gwiaździste z XV wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Friedrich J., Gdańskie zabytki architektury do końca XVIII wieku, Gdańsk 1997.