Historia
Kościół św. Barbary wybudowany został w latach 20-tych i 30-tych XV wieku, na miejscu starszej drewnianej kaplicy, odnotowanej w źródłach pisanych już w 1387 roku jako „Biirbarn Capella”. Kaplica ta, położona wówczas poza obrębem miejskim, służyła szpitalowi dla chorych i ubogich. Dzięki rozbudowie do wielkości pokaźnego kościoła, budowla w 1456 roku została podniesiona do rangi świątyni parafialnej dla Nowej Motławy i Długich Ogrodów. W 1485 roku kościół został odnotowany w przekazach w związku z pierwszą przebudową, czy też naprawami dachu.
Pod koniec XV wieku kościół oraz sąsiedni szpital były kilkakrotne niszczone przez pożary. Miały one miejsce w 1490, 1494, 1495 i 1499 roku. Na początku XVI wieku przystąpiono do odbudowy, ale kolejne pożary miały miejsce w 1537 i 1545 roku. Po tym ostatnim wzniesiono przypory wzmacniające mury, a w końcu XVI wieku odbudowano wieżę, na której w 1619 roku zamontowano zegar. Wcześniej, w 1550 i 1553 roku kościół uszkadzany był pożarami, natomiast w 1571 roku działaniami militarnymi podczas oblężenia Gdańska przez wojska Stefana Batorego. Generalny remont kościoła przeprowadzono w latach 1613-1620.
Wzrost liczby ludności miasta sprawił, iż w latach 1726–1728 dokonano przebudowy znacznie powiększającej kościół. Do gotyckiego korpusu dodano wówczas węższą i niższą nawę południową, równocześnie formę barokową nadano szczytom. Następnie w 1758 roku przeprowadzono prace remontowe przy wieży. W latach 1806-1813 budowla została zdewastowana w czasie wojen napoleońskich i ze względu na przekształcenie w magazyn. Wymusiło to w 1818 roku kolejne prace budowlane przy wieży oraz naprawy. W 1850 roku dobudowana lub przebudowana została zakrystia, zaś w 1874 otynkowano wnętrza. W takim stanie zabytek dotrwał do drugiej wojny światowej, kiedy to uległ poważnym zniszczeniom. Z ich powodu w 1966 roku rozebrano nowożytną nawę południową, a w 1968 roku odbudowano wieżę.
Architektura
Kościół z XV wieku był założeniem halowym, jednonawowym lub dwunawowym, na planie prostokąta o długości 31,3 metrów i szerokości 18,4 metrów, wzniesionym z cegły w układzie gotyckim i w mniejszym stopniu wendyjskim. Z bryły korpusu nie wydzielono zewnętrznie prezbiterium, ale po stronie zachodniej wzniesiono czworoboczną wieżę o wymiarach 8 x 10,4 metra. Cechą charakterystyczną budowli było przekrzywienie wieży od osi korpusu ku północy oraz umieszczenie jej przy południowej części elewacji zachodniej, co wskazywałoby na niezrealizowaną chęć budowy kościoła trójnawowego o dużo szerszym korpusie.
Kościół oświetlany był dużym, pojedynczym, ostrołukowym oknem z maswerkami w ścianie wschodniej, czterema ostrołukowymi, profilowanymi oknami od północy i czterema podobnymi od południa. Dolna i środkowa część wieży nie posiadała okien, jedynie szczelinowe otwory doświetlające. Jej boczna, zwrócona w stronę głównej drogi elewacja południowa, uzyskała bardziej dekoracyjną formę z rzędem blend, niż prosta ściana zachodnia. Elewacje korpusu ozdobiono tynkowanym fryzem oraz profilowanym gzymsem pod okapem dachu. Najbardziej okazała była zapewne elewacja wschodnia, ze sterczynowym szczytem zamykającym wysoki dach dwuspadowy.
Do wnętrza kościoła prowadziły dwa bogato profilowane portale: ostrołukowy w przyziemiu południowej ściany wieży i północny w nawie o nieco bardziej spłaszczonym ostrołuku archiwolty. Prawdopodobnie kolejny portal znajdował się także we wschodniej części ściany południowej. Pomocnicze, profilowane wejście znajdowało się ponadto nietypowo w południowej części ściany wschodniej. Wnętrze kościoła początkowo przykryte było sklepieniem kryształowym tylko w kruchcie pod wieżą. Korpus prawdopodobnie posiadał drewniany strop, dopiero gdy w połowie XVI wieku dostawiono przypory, w przestrzeniach pomiędzy nimi umieszczono wąskie kaplice przykryte sklepieniami krzyżowymi.
Stan obecny
Średniowieczny kościół znacznie ucierpiał na skutek nowożytnych przekształceń i zniszczeń wojennych, zwłaszcza z okresu drugiej wojny światowej. Na skutek tej ostatniej zawaliły się szczyty, górna kondygnacja wieży oraz dachy, a wraz z nimi większość sklepień w północnych kaplicach oraz nawie. Znacznej zmianie uległa elewacja południowa korpusu, przepruta w okresie nowożytnym arkadami do utworzonej wówczas nawy bocznej, którą rozebrano w XX wieku. Nie odtworzono jednak wówczas pierwotnych otworów okiennych, lecz w wysokie arkady wstawiono barwne witraże. Przetrwały natomiast trzy późnogotyckie portale wejściowe. We wnętrzu podwieżowej kruchty zobaczyć można zrekonstruowane sklepienie kryształowe.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Biała karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, kościół szpitalny św. Barbary, ob. kościół parafialny, A.Sobczak, nr 7217, Gdańsk 1991.
Friedrich J., Gdańskie zabytki architektury do końca XVIII wieku, Gdańsk 1997.