Historia
Dwór Artusa powstał w Gdańsku z fundacji mieszczan w latach 1348-1350, jako miejsce spotkań patrycjatu, jeden z wielu tego typu budynków zbudowanych w średniowieczu w dużych miastach na północy kontynentu. Na ich nazwy często wybierano odwołania do legendarnego króla Artura i rycerzy okrągłego stołu, co było przejawem swoistego snobizmu oraz potrzeby dorównywania obyczajowości klasy rycerskiej. W gdańsku nazwa „curia regis Artus” czyli „królewski dwór Artusa”, po raz pierwszy pojawiła się w 1357 roku, w miejskim zapisie o czynszu gruntowym. Kolejny dokument z 1358 roku określił budynek mianem „curia sancti Georgi” („dwór św. Jerzego”), wymieniając przy tym podobne nadbałtyckie dwory w Toruniu, Chełmnie, Elblągu, Braniewie, Królewcu, Rewalu, Rydze i Stralsundzie.
Początkowo gdański Dwór Artusa był własnością najstarszego i najznamienitszego bractwa św. Jerzego, jednak gdy po pożarach w 1476 i 1477 roku dwór odbudowano na koszt rady miejskiej, bractwo przeniosło się do nowej siedziby przy bramie Długoulicznej, zachowując w starym dworze jedynie honorowe pierwszeństwo w czasie uroczystości. Późnogotycka odbudowa zakończyła się w 1481 roku, odtąd więc znów w dworze urządzano wystawne zabawy, maskarady, gry zręcznościowe, koncerty i sztuki cyrkowe. W czasie świąt wszyscy zbierali się na uroczyste posiłki, budynek był też wybornym miejscem na wymianę informacji, w nim również podawano do wiadomości publicznej zarządzenia władz miejskich.
W XV-wiecznym Dworze Artusa utworzono liczne stowarzyszenia, które były współgospodarzami tego miejsca. Sformowane w ten sposób bractwa przyjęły wspólną nazwę ławy Dworu Artusa (ze względu na wspólnie zajmowane miejsca w ławach). Początkowo dobierano się według pochodzenia, zawodu, czy zainteresowań. Tradycje rodzinnej Nadrenii połączyły członków bractwa św. Rajnolda (Reinholda) założonego już w 1481 roku, utworzona w 1482 ława Lubecka zrzeszała gdańszczan prowadzących interesy z Lubeką, a stosunki osobistej przyjaźni legły u podstaw sformowanego w 1483 roku bractwa Trzech Króli. Geneza ławy Malborskiej, powstałej w 1487 roku, najpewniej była związana z kombatantami wojny trzynastoletniej, którzy brali udział w oblężeniu Malborka w 1457 i 1460 roku. Ławę Holenderską, której początki sięgały 1492 roku, sformowali kupcy gdańscy i holenderscy prowadzący interesy z Niderlandami. Podstawę założenia bractw Szyprów i Sędziów stanowiły więzi zawodowe.
W 1530 roku dwór oprócz pełnienia funkcji siedziby bractw, stał się także miejscem otwartych rozpraw sądowych, które musiały odbywać się w jawnym trybie i których przeprowadzenie wymagało obszernej sali. Prawdopodobnie między innymi z tego powodu, a także z okazji wizyty króla Zygmunta Augusta, w 1552 roku przekształcono fasadę dworu w stylistyce renesansowej. Po praz kolejny została ona przebudowana w latach 1616 – 1617, tym razem w duchu popularnego wówczas manieryzmu niderlandzkiego.
Od połowy XVII wieku wraz z pustoszącymi wojnami i epidemiami dwór zaczął podupadać. Wielokrotnie zamykano go i otwierano z zamiarem powrotu do dawnego przeznaczenia. Problemem było rozluźnienie obyczajów, przez które po 1631 roku rada miejska musiała często interweniować. Bractwa balowały bowiem nie tylko w dzień, ale i w nocy, łącznie z graniem na bębnach, krzykami i kłótniami. Ostatecznie w 1742 roku rada podjęła decyzję o przekształceniu dworu w giełdę, choć poza regularnymi sesjami giełdowymi życie w wielkiej auli przeplatało się z uroczystymi wizytami monarchów, znaczącymi wydarzeniami kulturalnymi i spotkaniami międzynarodowymi. Ławy musiały usunąć siedzenia, zachowując jedynie prawa honorowe do swych miejsc. Budynek funkcjonował do 1945 roku, kiedy to w trakcie walk o miasto uległ znacznemu zniszczeniu.
Architektura
Dwór Artusa usytuowano w północnej części jednej z głównych arterii miasta, ulicy Długi Targ, biegnącej od ulicy Długiej i bramy Długoulicznej na zachodzie do nadrzecznej bramy Kogi na wschodzie. W bliskiej odległości od dworu znajdował się ratusz Głównego Miasta, a nieco na północ okazały kościół Mariacki. Dwór powstał z połączenia dwóch kalenicowo usytuowanych kamienic zwróconych fasadami ku Długiemu Targowi, a tylnymi elewacjami ku ulicy Chlebnickiej. W planie uzyskał kształt nieregularnego, wydłużonego czworoboku.
Fasada południowa dworu z drugiej połowy XV wieku zwrócona była ku ulicy trzema wielkimi, ostrołucznymi oknami, portalem wejściowym i najpewniej trójkątnym gotyckim szczytem. Elewacja północna także przepruta została trzema dużymi oknami o ostrołucznych zwieńczeniach, ponad którymi osadzono trójkątny szczyt dzielony profilowanymi filarami przechodzącymi w sterczyny, przy czym sterczyny połączono z krawędziami szczytu łękami. Ponadto od północy umieszczono pięcioboczną wieżyczkę schodową.
Wnętrze dworu na poziomie parteru stanowiła okazała, halowa, trójnawowa i trójprzęsłowa sala o kształcie nieco nieregularnego czworoboku zbliżonego do prostokąta. Jej kwadratowe przęsła nawy głównej oraz prostokątne, nieco węższe przęsła naw bocznych przykryło sklepienie gwiaździste, wsparte na czterech smukłych, ośmiobocznych filarach z czerwonego granitu i na półfilarach przyściennych. Żebra czteroramiennych gwiazd osadzono na kapitelach oraz wspornikach zdobionych maswerkami, płaskorzeźbioną głową młodzieńca, czy dekoracją geometryczną. Na ścianach wschodniej i zachodniej utworzono przyścienne arkady o uskokowych krawędziach. Każde z bractw miało wyznaczoną swoją część sali: cztery znalazły miejsce wzdłuż ścian, a dwa pozostałe posiadały ławy pośrodku, pomiędzy filarami. Od 1531 roku ściany zaczęto pokrywać boazeriami i fryzami o tematyce mitologicznej i historycznej. Wrażenie przepychu uzupełniały bogato zdobione meble oraz liczne obrazy.
Pod główną salą dworu funkcjonowała piwnica przykryta sklepieniem krzyżowo – żebrowym opartym na gurtach i niewysokich podporach. Część piwnicy utworzona pod przedprożem (wysuniętym w stronę Długiego Targu) zwieńczona była sklepieniem kolebkowym.
Stan obecny
Obecny Dwór Artusa jest częściową rekonstrukcją, gdyż w czasie drugiej wojny światowej zawaliła się większość sklepień, oraz część gotyckiego szczytu północnego, a zabytkowa więźba dachowa spłonęła. Wymienić trzeba było także przepalone filary podtrzymujące sklepienia. Najwięcej szczęścia miała fasada południowa, lecz została ona całkowicie przebudowana w okresie nowożytnym i o jej pierwotnym wyglądzie świadczą jedynie duże ostrołuczne otwory okienne. Do wnętrza dworu po wojnie wróciły zachowane oryginalne zabytki, a brakujące zostały zastąpione rekonstrukcjami. Wnętrze budynku pełni funkcje muzealne i udostępnione jest dla zwiedzających za niewielką opłatą.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Friedrich J., Gdańskie zabytki architektury do końca XVIII wieku, Gdańsk 1997.
Katalog zabytków sztuki w Polsce, Miasto Gdańsk, część I, Główne Miasto, red. B.Roll, I.Strzelecka, Warszawa 2006.