Historia
Pierwsza wzmianka o gdańskiej parafii Mariackiej pojawiła się w dokumencie z 1240 roku. Wiadomo dzięki temu, iż funkcjonował już wówczas kościół Mariacki, chronologicznie trzeci najstarszy budynek sakralny Gdańska, po staromiejskim kościele parafialnym św. Katarzyny i dominikańskim kościele św. Mikołaja. Nie wiadomo kiedy dokładnie go zbudowano, choć przetrwała wzmianka kronikarska, iż w 1243 roku ufundować go miał książę pomorski Świętopełk na cześć swojej zmarłej trzy lata wcześniej matki. Pierwsza pewna informacja o kościele NMP pojawiła się dopiero w 1271 roku w dokumencie księcia Mestwina. Wymienił on żyjące w Gdańsku trzy grupy narodowościowe: niemieckich mieszczan, Prusów i Pomorzan, przy czym kościół Mariacki najpewniej związany był z niemieckim kupiectwem, dla którego założono Główne Miasto gdańskie.
Po zdobyciu Gdańska w 1308 roku przez zakon krzyżacki i zniszczeniu starego grodu, kupieckie miasto z niemieckim patrycjatem weszło w okres intensywnego rozkwitu gospodarczego, który wpłynął także na rozwój kościoła Mariackiego. Jego przebudowa, a w zasadzie budowa nowej gotyckiej bryły rozpoczęła się dzięki wydanemu w 1342 roku przywilejowi, nadanemu Głównemu Miastu przez wielkiego mistrza krzyżackiego Ludolfa Königa. Wprowadził on liczne ważne dla rozwoju miasta regulacje, a odnośnie kościoła nadał jego proboszczowi grunt wolny od czynszów i wytyczył obszar pod świątynię i przyległy cmentarz, które miały być oddalone od innych zabudowań świeckich. Było to istotne w związku z coraz intensywniejszym zabudowywaniem szybko rozwijającego się miasta i zagrożeniem zajęcia terenów kościelnych przez prywatne domy (stary kościół, o ile stał w tym samym miejscu, był zapewne budowlą niewielką).
Prace budowlane przy nowym kościele rozpoczęły się w 1343 roku, kilka miesięcy po wydaniu przywileju. Ich finansowanie leżało w gestii mieszczan (z wolnych datków, darowizn i odpustów), rajcy miejscy byli natomiast odpowiedzialni za organizację budowy. W ciągu 15 lat powstał chór i środkowa nawa, a następnie wzniesiono wieżę. Krzyżacy nakazali, aby nie przekraczała ona wysokości wieży ich gdańskiego zamku. Dodano także kruchtę podwieżową w której w czasie niepogody chronili się żebracy i chorzy, lecz w 1363 roku komtur krzyżacki zarządził wypędzenie ich z przedsionka, zapewne z powodu obawy przed zarażeniem bogatszych wiernych. Tak powstała trójnawowa bazylika z wysoką nawą główną i prawdopodobnie prosto zamkniętym prezbiterium, którą wyposażano w ołtarze, kaplice i dzwony aż do lat 70-tych XIV wieku.
Wkrótce po ukończeniu bazyliki, około roku 1370, rada miejska postanowiła znacznie powiększyć kościół. Zdecydowano się dobudować od strony wschodniej ogromne prezbiterium i transept, na których wzniesienie podpisano umowę z mistrzem murarskim Henrykiem Ungeradinem, który wówczas kierował budową ratusza Głównego Miasta gdańskiego. Do 1410 roku wzniesiono mury zewnętrzne do wysokości 25 metrów. Budowla nie posiadała jednak żadnego dachu, a kaplice które znajdowały się wewnątrz chronione były prowizorycznymi konstrukcjami. Przypuszczalnie wewnątrz nowych murów znajdowało się jeszcze stare prezbiterium, które nadal było użytkowane. Wojna z Polską w 1410 roku opóźniła dalszą budowę. Ruszyła ona dopiero w 1425 roku pod kierunkiem mistrza Clausa Swedera. Około 1430 roku ukończono mury, a w latach 1445-1447 założono wszystkie dachy. Efektem tego etapu prac było zachwianie architektury kościoła poprzez zbyt dużą dysproporcje pomiędzy nawą i wieżą, a prezbiterium. Z tego względu pomiędzy 1459 a 1466 rokiem, w okresie przedłużającej się wojny trzynastoletniej, podwyższono wieżę o dwie kondygnacje. Dopiero wtedy zaczęła ona być widoczna z morza, stając się punktem orientacyjnym dla marynarzy. Ostatnim etapem prac było przystosowanie rozmiarów korpusu do reszty świątyni, na skutek czego miał on być znacznie powiększony. Prace ruszyły w 1484 roku, przerywane w kolejnych latach przez katastrofy budowlane. Od 1485 roku prowadzone były przez nowego mistrza murarskiego Hansa Branda, który zastąpił wcześniejszego Michała, lecz gdy tylko położył on fundamenty pod nowe mury, ściana starej nawy bocznej zawaliła się. Henryk Hetzl, kolejny mistrz murarski, w latach 1496-1498 narzucił bardzo ostre tempo prac, przez co prawdopodobnie w wyniku pośpiechu runął jeden z filarów, co spowodowało zawalenie przyległej części murów. Budowę jednak kontynuowano, aż ostatecznie w roku 1502 uroczyście założono ostatnie sklepienia kościoła i zakończono 159 letnią budowę (sklepienie na skrzyżowaniu naw ufundował sam Henryk Hetzl).
Kilkanaście lat po zakończeniu budowy do Gdańska dotarła reformacja, a kościół przejęli protestanci. Zachowano dawny średniowieczny układ i nie wprowadzono zmian konstrukcyjnych, jedynie zgodnie z doktrynami Marcina Lutra zmieniono wystrój, a pokryte polichromiami ściany zostały wówczas pobielone. Wraz z opuszczeniem kościoła przez katolików zakończyło się udzielanie odpustów i odprawianie mszy żałobnych, przez co prywatne kaplice straciły swe funkcje. Na szczęście nie doszło do żadnych aktów wandalizmu, obrazoburstwa, czy też wyprzedaży inwentarza, co najwyżej z czasem poznikały pojedyncze ołtarze. Przybyły natomiast liczne, nowożytne już nagrobki gdańskich patrycjuszy i kupieckich rodów.
W XIX wieku sporządzono plany renowacji kościoła, jednak z powodu braku funduszy nie zostały one w większym stopniu przeprowadzone. Pierwszy tap poważniejszych prac naprawczych rozpoczął się między 1928 a 1941 rokiem, przy czym główny nacisk położono na popękaną więżę, nadwyrężoną po 250 latach znoszenia uderzeń olbrzymich dzwonów. Duże zniszczenia przyniosła II Wojna Światowa. Spłonęły drewniane konstrukcje dachów, runęła część sklepień, stopiły się niektóre dzwony, część wyposażenia uległa zniszczeniu bądź rozproszeniu. Od 1946 roku rozpoczęto odgruzowywanie wnętrza, zabezpieczanie i stopniową odbudowę. Powróciło uratowane wyposażenie, odkryto także fragmenty gotyckiej polichromii.
Architektura
Gotycki kościół Mariacki z lat 1343-1370 był trójnawową, dziewięcioprzęsłową bazyliką z bardzo wysoką nawą główną i prostym zamknięciem po stronie wschodniej. Nie posiadał on wyróżnionego zewnętrznie z bryły prezbiterium, ani transeptu. Od zachodu znajdowała się czworoboczna wieża o wysokości około 45 metrów, flankowana od północy i południa przez dwie dwuprzęsłowe kaplice św. Rajnolda i Wszystkich Świętych. W średniowiecznej architekturze zakonu krzyżackiego taka forma bazyliki była rzadko spotykana, prawdopodobnie wzorem dla jej nawy głównej była środkowa część kościoła cysterskiego w Pelplinie.
W latach 1379 – 1430 wybudowane zostało okazałe nowe trójnawowe, halowe prezbiterium oraz transept, które były tak monumentalne, iż źle korespondowały z dużo skromniejszą starszą częścią kościoła. Wymusiło to podwyższenie wieży o dwie dodatkowe kondygnacje, do nieco ponad 77 metrów wysokości. Ostatnim etapem było przystosowanie korpusu nawowego do rozmiarów wschodniej części kościoła. Został on poszerzony i otrzymał formę halową o trzech nawach równej wysokości z bocznymi kaplicami. By tego dokonać wyburzono fragmenty murów pomiędzy filarami a ścianą nawy głównej, oraz w sześciu przęsłach wykonano partie murów o szerokości 5 metrów i 15 metrach wysokości.
Kościół u schyłku średniowiecza uzyskał ostatecznie monumentalną bryłę na planie nieregularnego krzyża łacińskiego, o długości 105,5 metra i 66 metrach szerokości, dzięki czemu w średniowieczu był w Europie największą budowlą sakralną wykonaną z cegły. Otrzymał formę halową o rozbudowanym i bogatym programie przestrzennym, na który składał się trójnawowy korpus i również trójnawowe prezbiterium. Transept w części południowej wzniesiono w formie trójnawowej, północne ramię zaś zbudowano jako dwunawowe (nieregularność północnego ramienia transeptu wynikała z konieczności dostosowania się do istniejącej zabudowy miejskiej). Do naw bocznych we wszystkich partiach świątyni przystawiono kaplice, których krótszym ścianom nadano także funkcję przypór. Dzięki temu zewnętrzne elewacje mogły być pozbawione podziałów i epatować wielkimi, nierozczłonkowanymi powierzchniami, na których wyraziście zarysowały się duże okna. Od zachodu świątynię zamknął masyw wieżowy z kaplicami flankującymi prostokątną w planie wieżę o wysokości 77,6 metrów, którą przykryły dwa czterospadowe dachy. Każda z naw kościoła przykryta została osobnym dachem dwuspadowym.
Całość kościoła rozświetliło 37 wielkich, ostrołucznych okien, które by jak najbardziej rozjaśnić wnętrze wypełniono przeważnie białym szkłem. Kolorowe przedstawienia świętych lub herby tworzyły jedynie niewielką część okiennych powierzchni. Jako że wybudowane pod koniec XV wieku mury korpusu kościoła natrafiły na wschodzie okna starszej części transeptu, w trakcie wznoszenia którego liczono się z węższymi nawami bocznymi, to po ich rozszerzeniu budowniczowie musieli rozwiązać problem połączenia obu części. Na północy kościoła ściana nawy bocznej została załamana w kierunku wnętrza, na południu zaś ściana nawy bocznej spotkała się dokładnie na środku okna nawy poprzecznej, tworząc uskok powierzchni okiennej o kącie 90 stopni.
Do wnętrza kościoła prowadziło siedem wejść, każde z innej uliczki miasta. Portale wyróżniono od pozostałych, ceglanych partii kościoła poprzez zastosowanie piaskowca gotlandzkiego. Większość z nich zwieńczono późnogotyckimi łukami w ośle grzbiety oraz bogato oprofilowano. Elewacje zewnętrzne kościoła pozostawiono gładkie i bez bogatych zdobień, podzielono jedynie ścianę przy wieży wysokimi przyporami. Elewacje korpusu oparto na cokole, z gzymsem kapnikowym u podstawy okien, wyłamanym prostokątnie nad niektórymi portalami i oknami. Pod gzymsem, za wyjątkiem elewacji nawy południowej, poprowadzono fryz opaskowy, ważniejsze były jednak górne partie kościoła, gdyż to one były lepiej widoczne ponad kamienicami miejskimi. Dlatego od wschodu prezbiterium zamknięto trzema gotyckimi szczytami, trzema kolejnymi zwieńczono południowe ramię transeptu, a dwoma północne ramię. Każdy z nich składał się z profilowanych wałkami filarów, pomiędzy którymi przepruto małe, zwieńczone wimpergami okna, służące do oświetlania więźby dachowej. Budowlę ozdobiło także osiem zwieńczonych iglicami wielobocznych wieżyczek narożnych, jedna wieżyczka na przecięciu naw i jedna wieżyczka na kalenicy nawy głównej korpusu. Wyróżnione zostały górne partie kaplic flankujących wieżę, udekorowanych rzędem blend i ozdobnym krenelażem. Pojedynczymi i zgrupowanymi po dwie blendami ozdobiono również górne części naw bocznych korpusu i zachodnich ścian transeptu, gdzie utworzyły szereg małych szczycików.
Wieża zachodnia podzielona została aż na osiem kondygnacji, przy czym do wysokości trzeciej ujęto ją bocznymi kaplicami. W przyziemiu ściany zachodniej osadzono portal główny, wyżej czterodzielne okno ujęte ażurową ramą z kształtki, nadwieszoną nieco powyżej nasady łuku portalu. Nad ramą utworzono odciążający łuk odcinkowy, wyżej trzy niewielkie okna o odcinkowych zamknięciach. Trzy górne kondygnacje wieży rozdzielono gzymsem odsadzkowym. W pierwszej z nich z trzech wolnych stron osadzono po dwie profilowane blendy ostrołuczne, dzielone na kolejne blendy dwułuczne z otworami dzwonnymi (po stronie wschodniej zastosowano podobny motyw blend ale bez otworów na które nie starczyło miejsca). W środkowej i najwyższej kondygnacji wieży umieszczono natomiast we wszystkich elewacjach po parze prześwitów bliźnich z blendami kolistymi w podłuczach.
Wnętrze kościoła ukształtowała jednolita wysokość poszczególnych naw, w których 28 potężnych, ośmiobocznych filarów otrzymało zadanie podtrzymywania na wysokości 27 metrów sklepień: w nawie głównej i transepcie sieciowych, w prezbiterium i niektórych kaplicach gwiaździstych, a w nawach bocznych kryształowych. Monumentalny układ doprowadził do wrażenia „lasu” filarów, szczególnie imponującego w trakcie patrzenia na ukos z ramion transeptu. Dodatkowo wrażenie monumentalności spotęgowały kaplice, znajdujące się przy prawie wszystkich ścianach kościoła i posiadające taką samą wysokość jak nawy (pod koniec średniowiecza w kościele funkcjonowało ponad 30 kaplic i do tego jeszcze liczne pojedyncze ołtarze umiejscowione przy filarach korpusu). Większość żebrowych sklepień gwiaździstych otrzymała rozdrobnioną i zagęszczoną figurację, która zatarła, czy też rozmyła układ gwiazdy (z tego powodu zwieńczenia te są niekiedy nazywane gwiaździsto – sieciowymi). Późnogotyckie sklepienia kryształowe składały się natomiast nie z żeber, ale wąskich ostrzy, pomiędzy którymi wychodziły niejako kryształy o kształcie plastrów miodu. Dwa przęsła czteroramiennego sklepienia gwiaździstego umieszczono w podwieżowej kruchcie z około 1360 roku, w której niegdyś mieściła się także kaplica św. Olafa.
W średniowieczu wnętrze kościoła nie było jednolicie białe, lecz przeciwnie, charakteryzowało się wieloma barwami. Filary i ściany dekorowano malowidłami geometrycznymi a często figuralnymi lub przedstawiającymi całe widoki. W prezbiterium profilowane krawędzie filarów podkreślano żywymi kolorami: zielenią, błękitem, czerwienią. Filary zdobiono ponadto popularnym w średniowieczu kwadrowaniem, czyli malowanymi wzorami naśladującymi ciosy kamienne lub cegły. Szczególnie bogatym wystrojem malarskim obdarzono kaplice, w których często ukazywano całe cykle malowideł.
Stan obecny
Kościół Mariacki, zwany często „koroną Gdańska”, uznawany jest za największą w Europie świątynię wybudowaną w średniowieczu z cegły, wewnątrz której podobno można pomieścić około 20 tysięcy osób. Sytuuje się on także w szeregu najświetniejszych kościołów parafialnych miast hanzeatyckich, będących wyrazem mieszczańskiej dumy i podkreślających siłę miejscowego samorządu. Przewyższa je jednak zespołem sklepień opartych po części na rozwiązaniach typowych dla państwa krzyżackiego, a po części arystokratycznych rozwiązań rodem z Miśni.
Pomimo burzliwych dziejów i prowadzonych od momentu jej powstania licznych działań wojennych udało się zachować historyczną, gotycką formę kościoła. Współczesne zmiany ograniczają się do braku wieżyczki na kalenicy nawy głównej korpusu, czy też wzniesionego w prezbiterium wysokiego granitowego podestu, którego rozmiary i masywność niweczą pierwotną przestrzenną jednolitość budowli. Wymianie uległa także już w XIX wieku duża część oryginalnych maswerków, a szczyty, część sklepień i wszystkie elementy drewniane uległy zniszczeniu w trakcie II wojny światowej, przez co musiały być rekonstruowane po 1948 roku. W czasach reformacji wnętrze utraciło pierwotny wystrój, za sprawą pobielenie wszystkich elewacji i sklepień koszem utraty średniowiecznych polichromii.
Obecnie kościół Mariacki wciąż pełni funkcje sakralne, lecz udostępniony jest do zwiedzania przez cały rok, od poniedziałku do soboty: od października do końca kwietnia w godzinach 8.30 – 17.00, od maja do końca września w godzinach 8.30 – 18.30. Ponadto na wieży zachodniej czynny jest punkt widokowy czynny do 24 marca do końca listopada.
We wnętrzu kościoła znajduje się wiele średniowiecznych zabytków. Za najcenniejsze uważane są: kamienna Pieta z roku około 1410, kopia Sądu Ostatecznego namalowanego przez Hansa Memlinga w roku 1472, sakramentarium z 1482 roku, zegar astronomiczny wykonany w latach 1464-1470 przez Hansa Düringera oraz ołtarz główny powstały w latach 1510-1517. W czasie prac restauratorskich odkryto liczne, późnogotyckie malowidła ścienne, którymi pokryty był aż do XVI wieku cały kościół. Obecnie znaczne fragmenty malowideł przetrwały w kaplicach św. Jakuba, św. Jerzego i św. Jadwigi. Szczególnie ciekawa jest polichromia na ścianie kaplicy św. Jerzego, ukazująca widok miasta z gęsto spiętrzonymi kamienicami oraz obwarowaniami z basztami, bramą i mostem zwodzonym nad fosą.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Friedrich J., Gdańskie zabytki architektury do końca XVIII wieku, Gdańsk 1997.
Herrmann C., Kościół Mariacki w Gdańsku, Olsztyn 2007.
Walczak M., Kościoły gotyckie w Polsce, Kraków 2015.