Historia
W 1304 roku odnotowana została w źródłach pisanych pierwsza wzmianka o plebanie fromborskiej fary, noszącym imię Piotr i urzędującym zapewne przy drewnianej jeszcze świątyni. W 1310 roku osada otrzymała prawa miejskie, ale w akcie lokacji nie wspomniano o uposażeniu kościoła. Murowana fara pod wezwaniem św. Mikołaja wybudowana została nie wcześniej niż przed połową XIV wieku, co wynika przede wszystkim z relacji z katedrą fromborską, wzniesioną w latach 1329-1388. Kościół św. Mikołaja musiał powstać mniej więcej pośrodku tego okresu, ponieważ w narożnikach otrzymał już skośne przypory, które pojawiły się tylko po zachodniej, późniejszej stronie korpusu katedry. Z drugiej strony, dominujące użycie wiązania wendyjskiego przemawiałoby przeciwko zbyt późnemu datowaniu fary. Została ona zapewne wzniesiona przez warsztat budowlany ściśle związany z katedrą, z której zaczerpnięto liczne elementy (elewacje murów, typ hali, kształt filarów).
W 1414 roku kościół został splądrowany i spustoszony przez wojska polskie w trakcie tzw. wojny głodowej z Krzyżakami. W 1454 roku został natomiast podpalony przez oddziały zakonne w początkowej fazie wojny trzynastoletniej. Raz jeszcze spalony został w trakcie tej wojny w 1461 roku w trakcie oblężenia miasta. Zniszczyć miały go oddziały Henryka von Plauena, gdy schroniło się w nim 160 mieszkańców Braniewa. Runęła wówczas cała zachodnia ściana wraz z rzędem filarów. Do odbudowy przystąpiono po zakończeniu wojny. W 1474 roku Frombork zwrócił się do rady miejskiej Gdańska z prośbą o drewno potrzebne na prace remontowe, a w 1490 roku rada miejska Fromborka zwróciła się do rady miejskiej Gdańska o zgodę na wycinanie drewna na mierzei na „balken uff dy kyrche”. Prace ukończono dopiero w 1507 roku, gdy nastąpiła konsekracja ołtarza głównego.
W XVI wieku pożary niszczyły kościół dwukrotnie. Wpierw został uszkodzony w 1520 roku, a następnie w 1574 roku. Po odbudowie, jego ponownej konsekracji dokonał biskup Marcin Kromer w 1582 roku. Kolejny pożar miał miejsce około 1680 roku, zaś odbudowa w latach 1691-1694. Jeszcze raz odtworzono wówczas górną partię ściany zachodniej, szczyty i dachy, a także przykryto całe wnętrze sklepieniami na miejscu stropów i dobudowano kruchtę zachodnią. W 1703 roku odbudowano XVI-wieczną dzwonnicę. Remonty samego kościoła prowadzono w 1860 roku i w okresie 1935-1937. Po raz ostatni kościół zniszczono w 1945 roku, podczas działań II wojny światowej, kiedy to dach i cały barokowy wystrój wnętrza uległy spaleniu, ocalały tylko mury obwodowe. Zabytek zabezpieczono i odgruzowano dopiero w roku 1960, a jej odbudowę przeprowadzono w latach siedemdziesiątych XX wieku.
Architektura
Kościół powstał jako budowla murowana z cegły w wątku wendyjskim i gotyckim (ściana południowa), wzniesiona na planie prostokąta o wymiarach 34,8 x 21,8 metrów, jako trójnawowa hala bez wyodrębnionego zewnętrznie prezbiterium, z piętrową zakrystią przy wschodniej części ściany północnej. Pierwotnie po stronie południowej korpusu znajdowała się kruchta, a według przekazów pisanych z XVI wieku od zachodu znajdować się miała masywna wieża.
Elewacje korpusu wsparte zostały od zewnątrz uskokowymi przyporami, pomiędzy którymi rozmieszczono wysokie, ostrołukowe, profilowane otwory okienne. Przypory podzieliły ściany wzdłużne na cztery odcinki, zaś ściany krótsze na trzy odcinki, przy czym oś środkowa tych ostatnich utworzona została nieco szersza niż boczne. Dzięki temu w ścianie wschodniej środkowe okno oflankowano dwoma smukłymi blendami, a od zachodu umieszczono trzy blendy. Podział horyzontalny wszystkich elewacji (także zakrystii) utworzył lekko wysunięty cokół oraz gzyms kapnikowy pod oknami. W niektórych częściach ściany ozdobiono rombami wykonanymi z wypalanych na czarno cegieł.
Trójkątne szczyty budowli podzielone zostały pięcioma podłużnymi blendami o ostrołucznych zamknięciach, rozmieszczonymi w układzie piramidalnym. Nie wiadomo czy pierwotnie posiadały jakieś dodatkowe zdobienia (np. sterczyny, żabki, kwiatony itp.) Nad usytuowaną po północnej stronie zakrystią osadzono półszczyty schodkowo-sterczynowe, ozdobione blendami o takim samym kształcie. Korpus nawowy przykryto dachem dwuspadowym, zakrystię zaś dachem pulpitowym.
Wejścia umieszczono w portalach o uskokowych, profilowanych ościeżach. Wnętrze kościoła podzielone zostało ośmiobocznymi, gładkimi filarami na nawę główną o szerokości 8,4 metra i nawy boczne o szerokości po 4 metry. Pierwotnie przykrywał je płaski drewniany strop albo sklepienie o nieznanej formie, zaś w zakrystii zastosowano sklepienie krzyżowo – żebrowe. Piętro zakrystii prawdopodobnie miało się otwierać do nawy emporą. Filary otrzymały lekko wystające bazy oraz opaski w strefie kapitelowej.
Stan obecny
Wielokrotne katastrofy i zniszczenia nie zatarły pierwotnego, gotyckiego charakteru budowli, choć obydwa szczyty oraz cały dach jest wynikiem powojennej odbudowy. W jej trakcie nie zrekonstruowano sklepień, musiano natomiast załatać ubytki i wyrwy w ścianach korpusu (zwłaszcza elewacja południowa) i zakrystii. Sklepienia zniszczone w 1945 roku pochodziły co prawda z XVII wieku, ale nie można wykluczyć, iż zastąpiły one sklepienia średniowiecze, zawalone w trakcie licznych wcześniejszych pożarów. Wewnątrz zachowały się natomiast filary i arkady międzynawowe (po stronie wschodniej są one pierwotne, z zachodniej pochodzą z początku XVI wieku). Obecnie zabytek oglądać można jedynie z zewnątrz, lecz w przyszłości planowane jest zaadoptowanie kościoła pod muzeum diecezjalne.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Ostpreußen, Die Bau- und Kunstdenkmäler in Ermland, red. A.Boetticher, Königsberg 1894.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Rzempołuch A., Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich, Olsztyn 1992.