Historia
Początki zamku elbląskiego wiążą się z wyprawą krzyżową do Prus w 1236 roku. Po podboju Pomezanii zakon przystąpił do zdobycia ważnych strategicznie terenów, jakimi były ujścia rzek i brzegi Zalewu Wiślanego. Po zajęciu okolic jeziora Drużno, Krzyżacy wsparci przez rycerzy z Miśni, postanowili zdobyć ujście rzeki Elbląg. Wybudowano wówczas i zaopatrzono dwa statki, które posłużyły do transportu wojska. Wyprawa ruszyła wiosną następnego roku, a wspomagał ją oddział lądowy podążający z Dzierzgonia. Krzyżowcy przybyli do ujścia rzeki Elbląg i na rzecznej wyspie założyli pierwszą drewnianą strażnicę.
Wznoszenie murowanego zamku Elbing zakon rozpoczął około 1240 roku, kilka kilometrów poniżej ujścia. Był to ważny szlak prowadzący do Warmii i Natangii. Ponadto Elbląg był idealnym portem, połączonym z Morzem Bałtyckim poprzez Zalew Wiślany i rzekę. Budowę przerwało pierwsze powstanie pruskie w 1242 roku, jednak prace musiały być zaawansowane, skoro zamek jako jeden z niewielu wytrzymał oblężenie. Prace kontynuowano w latach 1248-1260, a ostatecznie ukończono dopiero w XIV wieku. W 1246 roku wzmiankowany był pierwszy komtur elbląski Aleksander, w tym samym roku też Elbląg uzyskał prawo miejskie. Rola zamku wzrosła po umieszczeniu w nim w 1251 roku siedziby mistrza krajowego, a po przeniesieniu stolicy do Malborka w Elblągu rezydował prócz komtura także wielki szpitalnik, pełniący jednocześnie funkcję komtura elbląskiego. Również w Elblągu zbierała się coroczna kapituła prowincjonalna.
Kres wspaniałej warowni, uważanej za drugą po Malborku pod względem siły fortyfikacji, przyniósł rok 1454. Po pięciodniowym oblężeniu zamek zdobyli mieszczanie elbląscy, którzy natychmiast przystąpili do rozbiórki zamku, by uniemożliwić królowi polskiemu, jako nowemu władcy, ugruntowania swojej władzy z wykorzystaniem pokrzyżackich obwarowań. Doszczętnie zburzono także warsztaty rzemieślnicze na południowym przedzamczu, prawdopodobnie stanowiące konkurencję dla miasta. Jeszcze przez następne sto lat zamek pozostawał w stanie ruiny, zaś pewne jego fragmenty zostały w całości rozebranych dopiero w końcu XVIII wieku.
Architektura
Zamek Elbing usytuowano na wschodnim brzegu rzeki Elbląg, a zarazem na południe od miasta, od którego fortyfikacji rozdzielny był fosą. Od lat 30-tych XIV wieku po stronie wschodniej zamek sąsiadował z Nowym Miastem elbląskim, także posiadającym niezależne obwarowania. Po stronie północo – zachodniej, oddzielona korytem rzeki znajdowała się Wyspa Spichrzów.
Siedziba konwentu elbląskiego, czyli główna część zamku, była założeniem czteroskrzydłowym na planie nieregularnego czworoboku (skrzydła południowe i wschodnie łączyły się pod kątem rozwartym). Nie jest pewne czy była otoczona murem parchamowym, ale z pewnością zamek górny zabezpieczała fosa. Jego wymiary 65 x 78 metrów pozwalają przypuszczać, iż był on największym domem konwentualnym zbudowanym w Prusach. Wewnętrzny dziedziniec z pewnością otoczony był krużgankami, natomiast istnienie wieży głównej – stołpu jest jedynie hipotezą. Na zamku górnym znajdowała się kaplica Świętego Krzyża, apartamenty mistrza krajowego i komtura, refektarz, kapitularz, dormitorium, infirmeria, skarbiec i pomieszczenia gospodarcze. Te ostatnie wzorem innych zamków krzyżackich usytuowane były zapewne w przyziemiu, a piwnice pełniły rolę magazynów i spiżarni. Komnaty reprezentacyjne musiały się znajdować na piętrze. Były one z pewnością, podobnie jak zewnętrzne elewacje, bogato dekorowane, gdyż obok licznych płaskorzeźb odkryto glazurowane cegły i gzyms z motywami roślinnymi. Bogata dekoracja i wystrój podkreślała duże znaczenie zamku w Elblągu jako ośrodka ponadregionalnego.
Zamek posiadał dwa obszerne podzamcza: północne usytuowane bezpośrednio przy murach Starego Miasta i południowe. W obrębie północnego umieszczono browar, słodownię, piekarnię i spichlerze. Na terenie południowego znajdowały się liczne warsztaty rzemieślnicze (bednarskie, ciesielskie, szewskie, siodlarskie), kuźnia, garbarnia, zbrojownia i szpital dla służby. Przedzamcza oddzielone były od głównego zamku fosami o szerokości 25 metrów. Po stronie zachodniej zamku głównego znajdowało się także mniejsze przedzamcze, z którego prowadził wjazd na zamek górny.
Stan obecny
Zamek krzyżacki w Elblągu został prawie w całości rozebrany. Do dnia dzisiejszego przetrwał budynek dawnej słodowni, piwnice oraz resztki murów obronnych na przedzamczu północnym. Obecnie mieści się tam Muzeum Archeologiczno-Historyczne otwarte od wtorku do niedzieli w godzinach 8.00-16.00, w sezonie letnim od godz. 10.00 do 18.00.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Torbus T., Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach, Gdańsk 2014.