Historia
Początki zamku elbląskiego (niem. Elbing) wiązały się z wyprawą krzyżową do Prus w 1236 roku. Wraz z podbojem Pomezanii zakon przystąpił do zdobycia ważnych strategicznie terenów, jakimi były ujścia rzek i brzegi Zalewu Wiślanego. Po zajęciu okolic jeziora Drużno, Krzyżacy wsparci przez rycerzy z Miśni, postanowili zdobyć ujście rzeki Elbląg. Wybudowano wówczas i zaopatrzono dwa statki, które posłużyły do transportu wojska. Wyprawa ruszyła wiosną następnego roku, a wspomagał ją oddział lądowy podążający z Dzierzgonia. Krzyżowcy przybyli do ujścia rzeki Elbląg i na rzecznej wyspie założyli pierwszą drewnianą strażnicę.
Wznoszenie murowanego zamku zakon rozpoczął około 1240 roku, kilka kilometrów poniżej ujścia rzeki. Był to ważny szlak prowadzący do Warmii i Natangii. Ponadto Elbląg był idealnym portem, połączonym z Morzem Bałtyckim poprzez Zalew Wiślany i rzekę. Budowę przerwało pierwsze powstanie pruskie w 1242 roku, jednak prace musiały być zaawansowane, skoro zamek jako jeden z niewielu wytrzymał oblężenie. Prace kontynuowano w latach 1248-1260, a ostatecznie ukończono dopiero w XIV wieku. W 1246 roku wzmiankowany był Aleksander, pierwszy komtur elbląski („commendator Elbingensis”), w tym samym roku też Elbląg uzyskał prawo miejskie. Rola zamku wzrosła po umieszczeniu w nim w 1251 roku siedziby mistrza krajowego, natomiast po przeniesieniu stolicy do Malborka w Elblągu rezydował także wielki szpitalnik, pełniący jednocześnie funkcję komtura elbląskiego. Również w Elblągu zbierała się coroczna kapituła prowincjonalna.
W trakcie drugiego powstania pruskiego z lat 1260-1274 zamek w Elblągu udało się Krzyżakom obronić. Nie było jednak regularnego oblężenia, ale jedynie próba ataku z zaskoczenia, zakończona niepowodzeniem. Zamek nie odniósł też zapewne żadnych zniszczeń, dzięki czemu w XIV wieku mógł być uznawany, obok Malborka, za jeden z najokazalszych na terenie władztwa krzyżackiego. Kolejne próby zdobycia zamku elbląskiego miały miejsce w trakcie wielkiej wojny polsko – krzyżackiej z lat 1409-1411. W 1410 roku mieszczanie Elbląga wpierw rozbili zakonny oddział wysłany w ramach wsparcia z Bałgi, a następnie, po uznaniu władzy króla Władysława Jagiełły, zdobyły zamek i przekazały go wojskom litewskim Witolda i polskim Jagiełły. Jako że komtur Werner Thettingen uciekł z zamku, został on przejęty wraz ze wszystkimi zasobami i bogactwami. Król oddał go w zarząd Janowi z Tarnowa, wojewodzie krakowskiemu, który między innymi wysłał do stolicy sto złotych i srebrnych naczyń. Jeszcze we wrześniu tego samego roku zamek obległy odzyskujące inicjatywę siły krzyżackie. Po opanowaniu podzamcza i poddaniu miasta zakonowi, zamek górny także skapitulował w drugiej połowie października.
Kres zamku elbląskiego przyniósł wybuch wojny trzynastoletniej w 1454 roku. Po pięciodniowym oblężeniu zamek zdobyli mieszczanie elbląscy, którzy natychmiast przystąpili do jego rozbiórki, by uniemożliwić królowi polskiemu, jako nowemu władcy, ugruntowania swojej władzy z wykorzystaniem pokrzyżackich obwarowań. Doszczętnie zburzono także warsztaty rzemieślnicze na południowym przedzamczu, prawdopodobnie stanowiące konkurencję dla miasta. Północną część założenia oddano natomiast zakonowi brygidek, które w 1467 roku rozpoczęły budowę klasztoru na terenie części podzamcza. Nie został on jednak ukończony i w 1531 roku teren powrócił w posiadanie miasta. Jeszcze przez następne sto lat zamek pozostawał w stanie ruiny, zaś pewne jego fragmenty zostały w całości rozebrane dopiero w końcu XVIII wieku.
Architektura
Zamek Elbing usytuowano na wschodnim brzegu rzeki Elbląg, a zarazem na południe od miasta, od którego fortyfikacji oddzielny był fosą (kanałem Kumieli). Od lat 30-tych XIV wieku po stronie wschodniej zamek sąsiadował z Nowym Miastem elbląskim, także posiadającym niezależne obwarowania. Po stronie północo – zachodniej, oddzielona korytem rzeki znajdowała się Wyspa Spichrzów. Ostatecznie więc jedynie strona południowa założenia zamkowego otwarta była na puste przedpole, pozostałe zaś chronione były naturalnymi warunkami terenu i obwarowaniami miejskimi.
Siedziba konwentu elbląskiego, czyli główna część zamku, była założeniem czteroskrzydłowym na planie nieregularnego czworoboku (skrzydła południowe i wschodnie łączyły się pod kątem rozwartym). Nie jest pewne czy ta część, wzorem innych siedzib komturii otoczona była murem parchamowym, ale z pewnością zamek górny zabezpieczała fosa. Jego wymiary 65 x 78 metrów pozwalałyby przypuszczać, iż był on największym domem konwentualnym zbudowanym w Prusach. Wewnętrzny dziedziniec z pewnością otoczony był krużgankami, natomiast istnienie wieży głównej – stołpu w narożniku południowo – wschodnim jest jedynie hipotezą. Wjazd prowadził przez przyziemie skrzydła zachodniego. Na zamku górnym znajdowała się dwunawowa kaplica Świętego Krzyża, apartamenty mistrza krajowego i komtura, refektarz, dormitorium konwentu, skarbiec i pomieszczenia gospodarcze. Te ostatnie wzorem innych zamków krzyżackich usytuowane były zapewne w przyziemiu, a komnaty reprezentacyjne musiały znajdować się na piętrze. Piwnice tradycyjnie pełniły rolę magazynów i spiżarni. Komnaty reprezentacyjno – mieszkalne i kaplica z pewnością, podobnie jak zewnętrzne elewacje, były bogato dekorowane, gdyż obok licznych płaskorzeźb odkryto glazurowane cegły i gzyms z motywami roślinnymi. Bogata dekoracja i wystrój podkreślała duże znaczenie zamku w Elblągu jako ośrodka ponadregionalnego.
Zamek posiadał dwa obszerne podzamcza: północne, usytuowane bezpośrednio przy murach Starego Miasta i południowe, sąsiadujące z główną częścią zamku, przy czym wszystkie te części rozdzielone były dwoma nawodnionymi fosami o szerokości około 25 metrów. Z domem konwentu bezpośrednio sąsiadować mogło mniejsze podzamcze zachodnie, podobnie jak pozostałe posiadające w planie formę trapezoidalną. Z niego prawdopodobnie prowadził wjazd do rdzenia zamku, natomiast wjazd na podzamcze zachodnie musiał się odbywać przez podzamcze północne lub południowe. Wątpliwe by czteroskrzydłowy dom konwentu połączony był bezpośrednio z terenem Nowego Miasta elbląskiego po stronie wschodniej.
W obrębie podzamcza północnego umieszczono dom wielkiego mistrza i komtura, infirmerię, kaplicę, pomieszczenia dla gości, browar, słodownię, piekarnię i spichlerze. Pomieszczenia te znajdowały się w podłużnym, dwukondygnacyjnym budynku we wschodniej części dziedzińca oraz w co najmniej dwóch budynkach w zachodniej części podzamcza, z których jeden był wolnostojący, a drugi przylegał do muru. W linii muru obronnego znajdowały się dwie czworoboczne wieże, usytuowane prawie przy północnych narożnikach. Północno – zachodnia o wymiarach 10,5 x 9,5 metra umieszczona była w większości w obrębie dziedzińca i wystawała przed kurtyny muru obronnego w niewielkim zakresie. Wieża północno – wschodnia o bokach długości 9,9 metrów, składać się miała z piwnicy i pięciu nadziemnych kondygnacji, z których trzy górne miały mieć rzut ośmioboku. Zabezpieczała ona umieszczoną od północy furtę. Ponadto na podzamczu północnym znajdowała się wieża, czy też budynek bramny w narożniku południowo – wschodnim (brama Służebna). Wzniesiony na planie kwadratu o wymiarach 9,6 x 9,6 metra, w przyziemiu posiadał przejazd o szerokości 4,2 metra oraz zewnętrzne elewacje zdobione ostrołucznymi blendami. Przy narożniku południowo – zachodnim być może znajdowało się gdanisko (dansker).
Na terenie rozległego podzamcza południowego znajdowały się liczne warsztaty rzemieślnicze (bednarskie, ciesielskie, szewskie, siodlarskie), kuźnia, garbarnia, zbrojownia, szafarnia, kaplica i szpital dla służby. Nie wiadomo czy zabudowania te otoczone były murem, czy jedynie lżejszymi obwarowaniami konstrukcji drewniano – ziemnej. W ich narożniku południowo – wschodnim miała się znajdować jedna, czworoboczna w planie wieża. Brama wjazdowa być może funkcjonowała po wschodniej stronie założenia, skierowana byłaby więc na trakt wiodący do Nowego Miasta elbląskiego.
Stan obecny
Zamek krzyżacki w Elblągu został prawie w całości rozebrany. Do dnia dzisiejszego przetrwał budynek słodowni na terenie dawnego podzamcza północnego. Jego elewacje były poddawane wielokrotnym przekształceniom, przebito w nich duże okna, odtworzono szczyt południowy ponad trzema dużymi blendami, a po kolejnych blendach przetrwały ślady w ścianie zachodniej. Obecnie mieści się w nim Muzeum Archeologiczno-Historyczne otwarte od wtorku do niedzieli w godzinach 8.00-16.00, w sezonie letnim od godz. 10.00 do 18.00. Ponadto zachowała się zachodnia ściana bramy Służebnej i część muru obwodowego podzamcza północnego. Przy bulwarze Zygmunta Augusta przetrwały pomieszczenia piwniczne, częściowo z okresu krzyżackiego, a w narożniku południowo – zachodnim nowożytny tzw. Dom Rektora z odnowionymi średniowiecznymi piwnicami. Na terenie północnego podzamcza dojrzeć też można wolnostojącą kolumnę. Niestety po głównej części zamku, domu konwentu, na powierzchni terenu nie ma żadnych śladów.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Torbus T., Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach, Gdańsk 2014.
Torbus T., Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach, część II, katalog, Gdańsk 2023.