Historia
Pierwsze drewniano – ziemne obwarowania wzniesiono w Elblągu tuż po założeniu miasta w 1237 roku. Budowę murowanych obwarowań, mających zastąpić mniej więcej na tym samym obwodzie wcześniejsze fortyfikacje, rozpoczęto w latach osiemdziesiątych XIII wieku. Po przerwie spowodowanej pożarem w roku 1288, prace wznowiono w latach dziewięćdziesiątych. Wtedy to rozpoczęto budowę bram miejskich: Targowej, Kowalskiej i Zamkowej oraz muru od strony północnej i wschodniej. W roku 1319 zakończono budowę bramy Targowej, a w 1322 przebudowano bramę Zamkową. Przebudowa zachodniej części murów rozpoczęła się najpóźniej, bo dopiero w latach 1336-1341, a jeszcze do 1335 roku tej strony miasta broniła drewniana palisada. Jeśli chodzi o stronę południową to Krzyżacy zabronili budowy fortyfikacji miejskich na tym odcinku. Południowa część, jak stanowił przywilej lokacyjny, została wyłączona z systemu fortyfikacji i oddana pod ochronę zamku krzyżackiego.
W początkach XV wieku mury miejskie znajdowały się w bardzo złym stanie. Fosa między Starym Miastem i Nowym Miastem była zasypana całkowicie śmieciami i mierzwą, a mur między bramą Targową i rzeką w 1409 roku zawalił się. Klęska Zakonu pod Grunwaldem i obawa przed najazdami wojsk polskich i litewskich spowodowała, że Krzyżacy ponownie zainteresowali się wzmocnieniem elbląskich fortyfikacji. W latach 1410-1437 wybudowano drugi pas murów od wschodu i północy z dwoma bramami: Kowalską i Targową, dziewięcioma cylindrycznymi basztami i fosą zewnętrzną zasilaną z nieistniejącego już strumienia. Wraz z rozbudową elbląskich fortyfikacji w 1417 roku został stworzony nowy system obrony miasta. Polegał on na podzieleniu miasta na cztery kwartały z wyznaczonymi odcinkami murów do obrony i konserwacji. Na czele każdego z nich było dwóch starszych z rady miejskiej i czterech starszych wybranych spośród mieszczan, mieszkających w danym kwartale. Wraz z mieszkańcami do działań obronnych wyznaczono elbląskie cechy.
Od drugiej połowy XV wieku aż do początku XVI wieku nie prowadzono bardziej widocznych zmian w fortyfikacjach miejskich. Jedynie na przełomie XV i XVI wieku przed bramą Targową, nad pierwszą fosą, został wybudowany kamienny most wzmocniony przedpiersiami. Odparcie w 1521 roku ataku krzyżackiego oraz obawa ataku na Prusy ze strony Moskwy oraz Szwecji spowodowało, że w 1549 roku król Polski Zygmunt August zwolnił miasto z zapłacenia 400 guldenów węgierskich podatku, a pieniądze te przeznaczono na prace fortyfikacyjne. W 1553 roku poszerzono i po raz kolejny obmurowano wał od zewnętrznej bramy Targowej do rzeki oraz poszerzono zewnętrzną, północną fosę. Prawdopodobnie w związku z tymi pracami w 1554 roku rozebrano ostatecznie ruiny zamku krzyżackiego. Koniec XVI i XVII wiek przyniósł unowocześnianie obwarowań Elbląga przez budowę nowożytnych już fortyfikacji bastionowych, natomiast w XVIII i XIX wieku średniowieczne mury miejskie rozebrano a fosę zasypano.
Architektura
Mury miejskie założono na planie wydłużonego czworoboku usytuowanego dłuższym bokiem wzdłuż rzeki Elbląg, która ochraniała miasto od strony zachodniej. Od strony położonych na północnym – wschodzie lasów spływał ku niej potok Hundebeke, a na południe od niego rzeczka Kumiela (Hommel), płynąca w stronę południowo – zachodnią, gdzie za zamkiem krzyżackim także wpadała do rzeki Elbląg. W pierwszej połowie XIII wieku od Kumieli przekopano kanał, który płynąc równolegle do Grobli Młyńskiej, zasilał w wodę fosy miejskie i zamkowe, a następnie pomiędzy zamkiem i obwarowaniami miejskimi wpływał do rzeki.
Południowo – zachodni narożnik Elbląga tworzyło oddzielone od miasta podzamcze zamku krzyżackiego, przed którym znajdował się szpital św. Ducha. Północno – zachodni narożnik mieścił natomiast włączony w obręb obwarowań kompleks klasztoru dominikańskiego. Od 1335-1341 Stare Miasto sąsiadowało z lokowanym wówczas na południowym – wschodzie Nowym Miastem elbląskim. Ponadto w średniowieczu od wschodu i północnego – wschodu przedpole miasta lokacyjnego zajmowały dwa nieobwarowane przedmieścia. Rolę przedmieścia pełniła również Wyspa Spichrzów, na której zlokalizowano zabudowę związaną z handlem morskim (place składowe, ogrody, spichrze, urządzenia służące stoczni i portowi oraz różnorodne magazyny i warsztaty). Północne przedmieście, zlokalizowane wokół Grobli św. Jerzego i Grobli Złodziejskiej zajmowały dzielnica Łasztownia, garbarnie, cegielnie, warsztaty powroźnicze i sukiennicze, a także leprozorium i kaplica św. Jerzego. Przedmieście wschodnie skupiało się wokół Grobli Młyńskiej, usytuowanej prostopadle do Starego Miasta, stawów miejskich, a także olejarni, łaźni i ogrodu strzeleckiego. Wewnątrz fortyfikacji Elbląg tworzyła regularna zabudowa blokowa i siatka ulic, bez wyodrębnionego placu targowego, którego funkcję pełniła główna ulica przebiegająca na osi północ – południe, krzyżująca się z drogami prowadzącymi do bram nad rzeką. Za wyjątkiem mocniej zabudowanej strony zachodniej, Elbląg posiadał uliczkę podmurną.
Mury miejskie miały w swej ostatecznej formie długość 1700 metrów i wysokość około 8 metrów, oraz otoczone były z trzech stron nawodnioną fosą. Zamykały one obszar 15 ha, a 22 ha po przesunięciu granicy miasta w stronę zachodnią w 1326 roku (do tego okresu przy nadbrzeżu rzecznym funkcjonowały jedynie obwarowania drewniano – ziemne). W system ten wchodziło również 8-10 baszt oraz 9 bram. Elbląskie baszty i bramy postawione były przeważnie na przedłużeniu ulic, miały szerokość od 10 do 12 metrów i ostateczną wysokość od 22 do 28 metrów. W większości wzniesiono je na planie czworoboków, tylko baszta Mnisia wybudowana została na planie cylindrycznym. Początkowo nie posiadały dachowego zwieńczenia i były przeważnie otwarte od strony miasta lub zamykane ściankami drewnianymi lub szachulcowymi. Po podwyższeniu, górne partie baszt często tworzono na rzucie ośmioboków. Baszty rozmieszczone były stosunkowo regularnie po całym obwodzie, za wyjątkiem bezpiecznego nadrzecznego odcinka zachodniego oraz strony południowej chronionej przez zamek. Ich częściowe wysunięcie w przedpole, przed lico murów, zapewniało możliwość prowadzenia ostrzału bocznego. Kurtyny u schyłku średniowiecza zwieńczone były zadaszonym chodnikiem straży i pełnym przedpiersiem przez które przebito rząd otworów strzeleckich.
Od południowej strony do miasta prowadziła najsłabiej umocniona brama Zamkowa, usytuowana pomiędzy zamkiem krzyżackim a Nowym Miastem elbląskim. W południowo – wschodnim narożniku murów wybudowano basztę Gromana, a kolejna była baszta Nowa (zwana także Łuczniczą lub Łukową). Za nią w stronę północną znajdowała się mała półbaszta, a następnie baszta Karcer nazywana też Ciemnicą lub Złodziejską. Za Karcerem wybudowano kolejną małą półbasztę. Dalej znajdowała się brama Kowalska, postawiona w centrum wschodniego muru, na północ od niej usytuowana była baszta Mieszczańska, Garbarska i stanowiąca północno – wschodni narożnik murów baszta Kacerzy. Od północnej strony na straży wjazdu do miasta stała brama Targowa. Między nią a rzeką Elbląg stały dwie baszty: Strzelecka (zwana także Małą Mnisią) oraz Mnisia (zwana również Wielką Mnisią). Ta ostatnia jako jedyna posiadała w planie formę cylindryczną, nazwę natomiast zawdzięczała pobliskiemu klasztorowi dominikańskiemu.
Od strony rzeki i Wyspy Spichrzów, przez wzgląd na duży ruch odbywający się między nadbrzeżem a miastem, wybudowano aż pięć bram. Licząc od południa były to bramy: Św. Ducha (zwana później Jęczmienną), Mostowa zwana także Wysoką (prowadząca na Wysoki Most zwany też Mostem Kogi, który łączył się z Wyspą Spichrzów), Rybacka (prowadząca na Rybi lub Rybny Pomost), Bednarska (nazywana też Żurawią), Tobiasza (lub brama Wagi) i dalej, niedaleko klasztoru dominikanów najmniejsza furta Mnisia.
Brama Kowalska i Targowa były najważniejszymi elementami w całym systemie obronnym średniowiecznego Elbląga, dzięki czemu w XV wieku miały już około 26 metrów wysokości. Brama Targowa ostatecznie uzyskała aż siedem kondygnacji, z przejazdem bramnym w przyziemiu, zamykanym przez bronę opuszczaną w wysokiej, ostrołucznie zamkniętej wnęce. Poszczególne kondygnacje rozdzielały drewniane stropy, a doświetlały niewielkie, półkoliście i odcinkowo zamknięte okna oraz szczeliny otworów strzeleckich. Między bramami po zewnętrznej stronie murów od strony północnej i wschodniej znajdował się pas wolnej przestrzeni sięgający nawodnionej fosy miejskiej. Przed bramą Targową w okresie późnego średniowiecza prawdopodobnie znajdowało się przedbramie z dwoma cylindrycznymi basztami, skierowane w stronę rzemieślniczego przedmieścia z foluszem, garbarnią i cegielnią. Przedbramiem wzmocniona była również brama Kowalska.
W skład powstałego w latach 1410 – 1437 zewnętrznego muru obronnego, utworzonego po najbardziej zagrożonej stronie północnej i wschodniej, wschodziło dziewięć cylindrycznych baszt oraz dwie bramy: Kowalska i Targowa (brama Trzech Wykuszy), usytuowane na przedłużeniu bram głównego obwodu o tych samych nazwach. Spośród baszt północna narożna zwana była Na Ostrym Kącie. Zewnętrzną wieżę bramną otrzymała wówczas także południowa brama Zamkowa. Drugi obwód obronny poprzedzono kolejną fosą, na północnym – zachodzie połączoną z rzeką Elbląg, a na południowym – wschodzie dochodzącą do obwarowań Nowego Miasta.
Po stronie południowej miasto i zamek krzyżacki rozgraniczał wspomniany kanał potoku Kumieli, zasilający w wodę fosę miejską i zamkową, a następnie wpadający do rzeki Elbląg. Na południowym – wschodzie tą samą rolę spełnił on w stosunku do Nowego Miasta elbląskiego. Jego obwarowania założono na planie zbliżonym do prostokąta o wymiarach 215 x 430 metrów. Nie były one zaopatrzone w baszty, prawdopodobnie nie miały nawet murowanych kurtyn, a jedynie cztery wieże bramne, po jednej z każdej strony świata: Zamkową od zachodu, Malborską od południa, wychodzącą w stronę osady rybackiej Osiek, Pasłęcką po stronie wschodniej i bramę Jakuba w kurtynie północnej. Ta ostatnia skierowana była na przedmieście wciśnięte pomiędzy oba miasta elbląskie, skupione wokół kościoła św. Jakuba, szpitala i kaplicy św. Elżbiety oraz młynów nad rzeką Kumielą.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego z średniowiecznych fortyfikacji Elbląga przetrwała jedynie brama Targowa. Jest to jeden z najbardziej charakterystycznych i rozpoznawalnych zabytków miasta. Po remoncie przeprowadzonym w 2006 roku, powstał na niej taras widokowy z którego można podziwiać panoramę elbląskiego Starego Miasta. Brama udostępniana jest do zwiedzania od maja do września, wówczas działa w niej punkt Informacji Turystycznej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Atlas historyczny miast polskich. Tom 1 Prusy Królewskie i Warmia, red. A.Czacharowski, zeszyt 1 Elbląg, Toruń 1993.
Nawrolska G., Rozwój przestrzenny Elbląga w średniowieczu i okresie wczesnonowożytnym, „Archaeologia Historica Polona”, tom 23, 2015.
Sypek A., Sypek.R., Zamki i obiekty warowne Warmii i Mazur, Warszawa 2008.