Historia
Kościół św. Ducha powstał w ramach kompleksu zabudowań szpitala, którego założenie w 1242 roku potwierdził legat papieski Wilhelm z Modeny. W 1277 roku biskup Jan z Rygi udzielił szpitalowi odpustu, zaś w 1281 roku biskup chełmiński Werner prosił o składki na elbląski szpital, aby móc wspierać chorych, biednych, przybyszów i podróżników, którzy licznie przybywali z sąsiednich krajów, za co przyznał 40-dniowy odpust.
Po utracie Ziemi Świętej pod koniec XIII wieku Elbląg stał się siedzibą krzyżackiego wielkiego szpitalnika, a szpital Świętego Ducha uczyniono głównym szpitalem państwa zakonnego. Wiązało się to z rozbudową zabudowań szpitalnych i wzniesieniem murowanego kościoła św. Ducha. Prawdopodobnie prace nad nim ukończono przed 1336 rokiem, gdyż wówczas wydzierżawiono szpitalną cegielnię, przeznaczając jej produkcję na inne cele. W 1344 roku wielki mistrz Ludolf König wzbogacił instytucję hojnym nadaniem, w skład którego wchodziła między innymi fara w Tolkmicku.
W 1457 roku, w toku wojny trzynastoletniej, kompleks szpitalny przeszedł w posiadanie miasta. Od XVI do XIX wieku kościół nazywano „polskim”, gdyż jego parafia skupiała wielu polskich ewangelików z Elbląga i terenów podmiejskich. Działała przy nim także szkoła. W 1620 i 1774 roku przeprowadzano jego naprawy, przy czym te drugie związane były z częściowym zawaleniem sklepienia. Po zniszczeniach II Wojny Światowej kościół został odbudowany w latach 1945-1979.
Architektura
Kościół szpitalny wzniesiono z cegły w wiązaniu wendyjskim na fundamencie z kamienia polnego. Utworzony został jako budowla salowa na planie prostokąta o długości 27,5 metrów oraz szerokości około 11 metrów, nie posiadająca wydzielonego zewnętrznie prezbiterium. Od strony zachodniej do kościoła przylegał główny budynek szpitala, tzw. „wielki dom”, do którego od południa dobudowano mniejsze skrzydło zwane „wielką izbą”. Od strony południowej do kościoła i szpitala przylegał obszerny dziedziniec, sąsiadujący z fosą oddzielającą miasto od zamku. Dziedziniec otoczony był murem połączonym z kościołem i szpitalem.
Wnętrze kościoła oryginalnie podzielone było na cztery przykryte sklepieniem krzyżowo-żebrowym przęsła, dlatego od strony zewnętrznej mury wzmocniono wąskimi i płaskimi przyporami, w narożach usytuowanymi pod skosem. Oświetlenie zapewniało pięć wąskich, ostrołucznych okien przebitych w ścianie północnej, dwa w ścianie południowej i jedno na osi ściany wschodniej. Wejście zapewniały pojedyncze portale od północy i południa.
Dwuspadowy dach kościoła oparto na trójkątnych szczytach. Szczyt wschodni przedzielony został trzema szerokimi blendami o ostrołucznych zwieńczeniach, ułożonymi piramidalnie (dwie boczne niższe od środkowej). Krawędzie blend ozdobiono profilowaniem, a w ich tynkowanych polach osadzono małe, szczelinowe otwory doświetlające poddasze. Prosta forma szczytu odpowiadała wczesnej dobie budowy kościoła.
Stan obecny
Z powodu zniszczeń wojennych kościół musiał zostać poddany daleko idącym pracom rekonstrukcyjnym. Odtworzone zostały spore fragmenty murów obwodowych oraz szczyty, ale budowla wciąż posiada gotycki charakter (nie zachowały się przypory południowe ani sklepienie). Jej wnętrze zaadaptowane zostało na siedzibę biblioteki publicznej. Średniowieczne zabudowania szpitala zostały gruntownie przebudowane.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Nawrolska G., Rozwój przestrzenny Elbląga w średniowieczu i okresie wczesnonowożytnym, „Archaeologia Historica Polona”, tom 23, 2015.