Historia
Kościół św. Jerzego zbudowany został jako część szpitala Nowego Miasta Elbląga przeznaczonego dla obłąkanych i trędowatych. Szpital założony miał zostać w 1326 roku, natomiast kościół powstać mógł albo wraz z fundacją szpitala, albo niewiele później. W okresie nowożytnym jako rok budowy zaczęła funkcjonować data 1347, ale bez uzasadnienia lub potwierdzenia w dokumentach źródłowych. Pierwsze potwierdzone wzmianki źródłowe o funkcjonującym szpitalu pojawiły się w 1357 i 1358 roku, natomiast o jego kościele w 1360 roku, kiedy to mieszczka Matze von Blumasche przekazała na niego swój majątek.
Kościół i szpital funkcjonowały dzięki darczyńcom, fundacjom oraz wsparciu rady Nowego Miasta. Do obsługi samego kościoła wydelegowano tylko jednego duchownego, plebana, po raz pierwszy odnotowanego w źródłach pisanych w 1379 roku, gdy otrzymał rentę na prowadzenie przybytku. W początkach XV wieku pierwotna ryglowa kaplica szpitalna miała zostać przekształcona na kościół murowany. Być może jednak nastąpiło to nieco później, około 1490 roku, kiedy to darowizna Hansa Kronera wymieniła nowy kościół św. Jerzego na Nowym Mieście („neuen St. George von der neuen Stadt”). Wcześniejsze zapisy darowizn na kościół odnotowano w latach 1459, 1461, 1464 i 1488.
W 1597 roku wyremontowana i przebudowana została wieżyczka na sygnaturkę kościoła. Następnie w 1609 roku kościół przedłużono po stronie wschodniej, a wewnątrz jego strop pokryto polichromiami. W czasach wojen napoleońskich, w 1813 roku, świątynia wykorzystywana była jako lazaret dla żołnierzy. Miała znajdować się w nie najlepszym stanie, ale unikały jej znaczniejsze nieszczęścia w postaci pożarów lub zniszczeń wojennych, a w 1824 roku w czasie remontu kościoła Trzech Króli pełniła nawet rolę fary. W 1945 roku kościół św. Jerzego jako jedyny w mieście uniknął większych zniszczeń.
Architektura
Kościół usytuowany został poza murami obronnymi Nowego Miasta, przy trakcie – grobli, biegnącej w kierunku wschodnim. Pierwotnie była to budowla konstrukcji ryglowej, a więc wzniesiona przy wykorzystaniu drewnianego szkieletu, wypełnionego gotyckimi cegłami. Kościół był jednoprzestrzenny (salowy), bez wyodrębnionego zewnętrznie prezbiterium, z wąskimi ścianami na planie prostokąta o długości około 10 metrów i szerokości 5,7 metra.
W XV stuleciu kościół przekształcony został w budowlę w pełni murowaną, ale wciąż o formie salowej, nieco tylko większą od starszej budowli ryglowej (ściany obmurowano od strony zewnętrznej, więc kościół posiadał prawie takie same wymiary, ale zyskał na masywności). Zbudowano go na kamiennym fundamencie, wyżej z cegły tzw. palcówki, przy wykorzystaniu wątku wendyjskiego.
Dwuspadowy dach kościoła na którym znajdowała się drewniana wieżyczka na sygnaturkę oparto na trójkątnych, pozbawionych dekoracji szczytach. Podobnie surowe były elewacje zewnętrzne murów obwodowych, przedzielone jedynie tynkowaną opaską pod okapem dachu (pierwotnie pokrytą malowidłami, od zachodu obramioną gzymsami) oraz trzema wąskimi, ostrołucznie zamkniętymi blendami po stronie północnej (a więc skierowanymi ku drodze).
Ostrołukowy portal wejściowy, z płynnym przejściem profilowania między archiwoltą a węgarami, umieszczono po stronie zachodniej. Wnętrze nie zostało podsklepione, pomimo umieszczenia w narożach przypór. Oświetlenie kościoła zapewniały wąskie, ostrołukowo zakończone okna, przebite od strony południowej i prawdopodobnie wschodniej.
Stan obecny
Widoczny dziś kościół jest nieco większy od średniowiecznej budowli z XV wieku, za sprawą powiększenia w okresie baroku o partię wschodnią. Z tego powodu nie zachowała się pierwotna ściana wschodnia, ponadto w trakcie licznych nowożytnych remontów duże partie murów obwodowych zostały przemurowane. Najmniej zmian wykazuje ściana zachodnia wraz ze szczytem i portalem wejściowym. W ścianie południowej zachowały się natomiast dwa oryginalne okna (zachodnie).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Biała karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, kościół parafialny pw. św. Jerzego, W.Gawryluk, nr 1867, Elbląg 1993.