Historia
Zgodę na fundację elbląskiego klasztoru dominikańskiego, jednego z najstarszych murowanych założeń sakralnych na terenie państwa krzyżackiego, wystawił w 1239 roku mistrz krajowy Hermann Balk. Do prac budowlanych zakonnicy przystąpili jednak w 1246 roku, po lokacji miasta i uzyskaniu zezwolenia od wielkiego mistrza Henryka von Hohenlohe. Wpierw założono cegielnię, a przed 1260 rokiem wzniesiono niewielkie oratorium (późniejsze prezbiterium kościoła). Następnie prace zapewne ustały z powodu wybuchu wielkiego powstania pruskiego z lat 1260 – 1274. Po jego spacyfikowaniu oratorium przebudowano w stylistyce wczesnogotyckiej. Wyniki tych prac częściowo zniszczył wielki pożar miasta z przełomu 1287 – 1288 roku, który jednak stał się impulsem do powiększenia odbudowywanego kościoła o korpus nawowy i podwyższenia prezbiterium. Zmiany te wprowadzono pod koniec XIII wieku. W połowie XIV wieku wzniesiono południową nawę, a także krużganek klasztorny, przylegający do budynku kościoła od strony północnej.
Ponowne nasilenie prac budowlanych przy klasztorze elbląskich dominikanów nastąpiło w drugiej połowie XV wieku, po wojnie trzynastoletniej, kiedy to do miast pruskich powróciła koniunktura, a długi spowodowane działaniami militarnymi, zniszczeniami i rekwizycjami zaczęły maleć. Zaczęto wówczas odnotowywać znaczne ilości zapisów testamentowych bogatych mieszczan na naprawy lub rozbudowy. Pierwszy taki zapis miał miejsce już w 1459 roku. W kolejnych z lat 1472-1515 dominikanie uzyskali łącznie około pięciuset grzywien. Przykładowo w 1495 roku rajca Peter Reese dał zakonnikom dziesięć grzywien na remont nieszczelnego dachu, zaś Nicolas Czemser i Ludwik Tannenberg przekazali po jednej grzywnie.
W 1504 roku klasztor dominikański strawić miał pożar. Zniszczeniu ulec miały sklepienia, dach i oba szczyty kościoła, ocaleć natomiast miało prezbiterium i prawdopodobnie znaczna część murów korpusu. Wkrótce potem przystąpiono do odbudowy, połączonej z podwyższeniem nawy południowej do wysokości nawy głównej. Wtedy to obie nawy pokryto jednym dachem, powstały także późnogotyckie sklepienia korpusu. Równocześnie obniżono dach prezbiterium i dokonano przebudowy obu szczytów. Naprawy nie były jeszcze ukończone w 1508 roku, kiedy to rada miejska Elbląga zwracała się do Gdańszczan o przysłanie do dominikanów mistrza ciesielskiego. Co więcej w 1514 roku w odnowioną wieżyczkę na sygnaturkę uderzyć miał piorun, za sprawą którego ponownie spłonęła. Na zakończenie odbudowy wskazywałby testament z 1515 roku, w którym Urban Wrede zapisał dwadzieścia grzywien na nowe organy. Dwa lata później do kościoła klasztornego wstawione miały zostać późnogotyckie stalle, co zapewne stanowiło jedną z ostatnich lub ostatnią ze średniowiecznych inwestycji u elbląskich dominikanów.
W pierwszej ćwierci XVI wieku rozwój reformacji w Elblągu doprowadził do trudności finansowych konwentu dominikanów. W 1520 roku generał zakonu zwolnił elbląskich mnichów z połowy kwot należnych prowincji, co i tak nie polepszyło sytuacji. Duże znaczenie w mieście wkrótce zdobyli protestanci, przez co część dominikanów usiłowała uciec z Elbląga wraz z najcenniejszym wyposażeniem. Trzynastu zakonników pozostało na miejscu i przyjęło nowe nauki, lecz i tak konwent szybko się wyludniał. W 1542 roku ostatnich dwóch dominikanów zawarło z radą miejską Elbląga umowę, na mocy której przekazali jej zabudowania i wyposażenie klasztoru w zamian za dożywotnie utrzymanie. Przypuszczalnie sam kościół klasztorny był już wówczas użytkowany przez protestantów. Wkrótce potem zaczął pełnić w mieście rolę głównej świątyni protestanckiej, w związku z czym i zgodnie z potrzebami nowej liturgii, nastąpiła wymiana niektórych elementów jego wyposażenia (między innymi budowa empor w nawie południowej).
Pod koniec XVIII stulecia obniżono szczyt prezbiterium kościoła i wraz z zakrystią przykryto go nowym, wspólnym dachem. Nieco później, w latach 1817 – 1818 zburzono część zabudowań klasztornych: szkołę, refektarz i spichlerz. W latach 80-tych XIX wieku przeprowadzono renowację kościoła w duchu romantycznym. Wnętrze korpusu nawowego i prezbiterium pokryła neogotycka polichromia, przesunięto łuk tęczowy zrównując go z osią nawy, a w partii przyziemia ściany południowej sześć otworów okiennych otrzymało neogotyckie obramienia. W etapie tym przedsionek zachodni otrzymał formę neogotyckiej kruchty flankowanej dwoma ryzalitami. Podobnie neogotycki wystrój otrzymała kruchta południowa. W takcie działań wojennych drugiej wojny światowej budowla została poważnie uszkodzona, ocalało jedynie prezbiterium z zakrystią i krużgankiem. Odbudowę prowadzono od lat 60-tych do 80-tych XX wieku.
Architektura
Kościół klasztorny wraz z otaczającymi wirydarz zabudowaniami klauzury, zbudowany został w północno – zachodniej części Starego Miasta elblaskiego. Przylegał do niego również dziedziniec z budynkami gospodarczymi po stronie zachodniej oraz cmentarz. Od strony północnej i zachodniej działka dominikanów sąsiadowała z miejskimi murami obronnymi, być może jednak oddzielona była od nich uliczką podmurną. Od wschodu z klasztorem zapewne sąsiadowała wąska uliczka miejska, natomiast od południa do klasztoru przylegała jedna z poprzecznych ulic miasta, które łączyły portowe nadbrzeże z główną ulicą rynkowo – targową Elbląga o osi północ – południe.
Najstarsze oratorium dominikanów elbląskich miało w planie kształt prostokąta o zewnętrznych wymiarach 19,3 x 10,8 metra. Jego wysokie na około 11 metrów mury opięto od zewnątrz przyporami, które w narożnikach usytuowano prostopadle do siebie. Zastosowano też cokół zdobiony wałkowym profilem. Ściana północna pozbawiona została jednej przypory, zapewne z powodu planowanego już od początku dostawienia tam klauzury. Początkowo oratorium przykrywał strop lub drewniana kolebka oparta na środkowym gurcie, ale około 1275 roku, po podwyższeniu murów o jakieś 3 metry, stare i dobudowane nowe, dłuższe przypory, pozwoliły założyć wewnątrz murowane sklepienie. Utworzono w czterech prostokątnych przęsłach sklepienie krzyżowe lub sklepienie sześciodzielne w dwóch przęsłach kwadratowych. Ich żebra opuszczono na służki z kostkowymi głowicami, w narożnikach składające się z potrójnych wiązek. Co ciekawe w górnych partiach zastosowano w nich antropomorficzne maski, pomimo zakazu kapituły generalnej z 1263 roku stosowania w kościołach klasztornych zbędnych rzeźb i ozdób. Dostawienie nowych przypór południowych musiało wpłynąć na zamurowanie starych okien i przeprucie czterech nowych. Pozostawiono natomiast pojedyncze większe okno wschodnie.
Pod koniec XIII wieku i na początku XIV stulecia, kościół klasztorny po dobudowaniu korpusu nawowego uzyskał bardziej okazałą formę. Wzniesiono go na planie wydłużonego prostokąta, pierwotnie jako budowlę jednonawową, czteroprzęsłową, dostawioną niesymetrycznie od zachodu do prezbiterium, czyli starszego oratorium. Początkowo planowano budowę jego ściany południowej w odległości około 8 metrów od ściany północnej, z wnętrzem podzielonym na dwie nawy o różnej szerokości, ale założenia tego przed końcem XIV wieku jeszcze nie zrealizowano. W ścianie północnej utworzono trzy ostrołuczne przejścia do klasztoru, pozostawiono też miejsce na lektorium oraz wzniesiono w grubości muru klatkę schodową na poddasze, umieszczoną między pierwszym a drugim przęsłem od wschodu. Mury prezbiterium zostały ponownie podwyższone, tym razem o 2,5 metra, co spowodowało konieczność podwyższenia służek i przypór, przy czym te drugie uzyskały nadbudówki z prostokątnymi wnękami i prawdopodobnie z pinaklami. W ścianie południowej wykuto większe okna, z glifami przemurowanymi przy użyciu kształtek wałkowych, natomiast ścianę wschodnią prezbiterium zwieńczono szczytem z trzema ostrołucznymi blendami i dwoma okrągłymi wnękami. Wnętrze prezbiterium zostało ponownie przesklepione na większej wysokości.
W pierwszej ćwierci XIV wieku wybudowana została niższa nawa południowa, dzięki czemu bryła kościoła uzyskała ciekawy, niesymetryczny wygląd o wymiarach korpusu w planie około 31,1 x 22,3 metry. W nawie południowej powtórzono artykulację ścian starszej części, zarówno pod względem profilowania wysokich wnęk, jak i służek sklepiennych. Zmianą było natomiast zastosowanie gotyckiego cokołu oraz nowocześniejszych, ustawionych pod skosem przypór. Ponadto wszystkie nowe przypory uzyskały wówczas dekoracje z zendrówek ułożonych w pasy i romby. Nawę południową od nawy głównej oddzielono arkadami opartymi na trzech kolumnach i dwóch półkolumnach przyściennych, przy czym nawy pierwotnie były tej samej szerokości, na co wskazywałby między innymi symetryczny układ wnęk i okien zachodniej ściany korpusu. Pierwotnie obie nawy posiadały oddzielne dachy dwuspadowe, pod którymi halowe wnętrze podsklepiono na wysokości około 14 metrów. Układ taki w regionie Morza Bałtyckiego był rzadkością, częściej spotykano go w Austrii, na Śląsku i w południowej części Niemiec.
W drugiej połowie XIV wieku do kościoła dostawiono od północy murowane krużganki, mające za zadanie połączyć skrzydła klauzury, dom spowiedny i pomieszczenia gospodarcze w jedno założenie. Z tego powodu zamurowano wówczas trzy otwory w przyziemiu północnej ściany korpusu, pozostawiając jedynie wschodnie przejście do lektorium. Południowe skrzydło krużganka nakryto sklepieniem tójpodporowym oraz dachem jednospadowym, zakończonym na wysokości około 10 metrów. Z tego powodu częściowo zamurowano okna doświetlające nawę północną, a to z kolei wpłynęło na decyzję o podwyższeniu murów tejże nawy. Rozebrano sklepienia i pierwotne kolumny międzynawowe, które miały zbyt słabe fundamenty, lub o które być może obawiano się, że nie utrzymają smukłymi trzonami sklepień podwyższonych murów. Trzy nowe, masywniejsze filary ośmioboczne założono na ławie fundamentowej wykonanej pod jednonawowy jeszcze korpus oraz na przeniesionych bazach zburzonych kolumn, przez co wnętrze nawy północnej uzyskało większą szerokość od południowej (9,5 metra w stosunku do 7 metrów szerokości). Koronę murów nawy północnej podwyższono do 19 metrów. Nabudowano służki na lekko przesuniętych osiach, zaś nowe filary zakończono gzymsami i kapitelami ze sztucznego kamienia, na które miano założyć sklepienia o wysokości około 12 metrów w nawie północnej i 8 metrów w nawie południowej, choć nie ma pewności czy zostały one zrealizowane. Z pewnością natomiast podwyższono północną wieżyczkę z klatką schodową, gdyż po przebudowie kościoła w pseudobazylikę, poddasze nad niskim prezbiterium zostało odcięte od poddasza nad korpusem.
W latach 70-tych XV wieku postanowiono przebudować słabo oświetloną pseudobazylikę, ponownie w dwunawową halę. We wnętrzu rozebrano trzy filary międzynawowe, za wyjątkiem ich podstaw. Nie usunięto także półfilarów przyściennych, które uległy podwyższeniu. W nowych, nieco wyższych filarach ośmiobocznych wykorzystano starsze gzymsy jako kamienne przewiązki. Ponadto przemurowano koronę ścian nawy północnej oraz podwyższono mury nawy południowej, umożliwiając założenie sklepień w obu częściach na tej samej wysokości. Prawdopodbnie początkowo planowano założyć wszędzie sklepienia gwiaździste oparte na konsolach, pod które pozostawiono pachy na przedłużeniu służek, ale tego typu przykrycie ostatecznie wybudowano jedynie w zachodnim przęśle nawy południowej. Pozostałe przęsła nakryto na początku XVI wieku sklepieniami gwiaździsto – sieciowymi. Późnogotycki dwunawowy korpus nakryto wspólnym dachem dwuspadowym o stromych połaciach, opartym od zachodu i wschodu na szczytach zdobionych blendami i sterczynami.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego przetrwał odbudowany po drugiej wojnie światowej kościół klasztorny, południowe skrzydło krużganka, zakrystia, ruiny zachodniej części dziedzińca gospodarczego oraz fragment północnego muru zabudowań klasztornych, wydzielających późniejszy teren cmentarny. Kościół dostępny jest dla zwiedzających, a jego wnętrze pełni obecnie funkcję sal wystawowych galerii. Wagę znaczenia budowli podnosi fakt, iż prawdopodobnie dolna część jej prezbiterium jest najstarszą zachowaną budowlą sakralną na terenie dawnych Prus. Niestety nie zachowały się ani nie zostały zrekonstruowane sklepienia korpusu nawowego. W pierwszym przęśle od zachodu w elewacji południowej obejrzeć można oryginalny, zamurowany gotycki portal, natomiast przekute obok wejście wraz z kruchtą jest neogotyckie (kruchta z dużej części została zrekonstruowana w XX wieku, podobnie jak gotycki szczyt zachodni).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Mroczko T., Architektura gotycka na ziemi chełmińskiej, Warszawa 1980.
Rynkiewicz-Domino W., Budownictwo, architektura i kultura artystyczna [w:] Historia Elbląga, t. II, cz. 1, Gdańsk 1996.
Samól P., Architektura kościołów dominikańskich, Gdańsk 2022.
Samól P., Oratorium zakonne dominikanów w Elblągu [w:] Architektura sakralna w początkach państwa polskiego (X-XIII wiek), red. Janiak T., Stryniak D., Gniezno 2016.