Historia
Budowę jednego z najstarszych murowanych kościołów i klasztoru na terenie państwa krzyżackiego rozpoczęli dominikanie w 1246 roku, po uzyskaniu zgody od mistrza krajowego Zakonu Krzyżackiego Hermanna Balka. Wpierw po założeniu cegielni, przed 1260 rokiem, wzniesiono niewielkie oratorium (późniejsze prezbiterium kościoła). Następnie prace zapewne ustały z powodu wybuchu wielkiego powstania pruskiego z lat 1260 – 1274, a po jego spacyfikowaniu oratorium przebudowano w stylistyce wczesnogotyckiej. Wyniki tych prac częściowo zniszczył wielki pożar miasta z przełomu 1287 – 1288 roku, który jednak stał się impulsem do powiększenia odbudowywanego kościoła o korpus nawowy. Powstał on pod koniec XIII wieku, przy czym podwyższono wówczas także prezbiterium wraz z łukiem tęczowym oraz przykryto je sklepieniem. W połowie XIV wieku wzniesiono południową nawę, a także krużganek klasztorny, przylegający do budynku kościoła od strony północnej.
W 1504 roku klasztor dominikański nawidził pożar. Zniszczeniu uległy sklepienia, dach i oba szczyty kościoła, ocalało jedynie prezbiterium i prawdopodobnie znaczna część murów korpusu. Wkrótce potem przystąpiono do odbudowy połączonej z podwyższeniem nawy południowej do wysokości nawy głównej. Wtedy to obie nawy pokryto jednym dachem, powstały także sieciowe sklepienia nawy głównej. Równocześnie obniżono dach prezbiterium i dokonano przebudowy obu szczytów.
W pierwszej połowie XVI wieku rozwój reformacji w Elblągu doprowadził do upadku konwentu dominikanów. W 1542 roku zarówno klasztor, jak i kościół zostały przejęte przez radę miasta. Od tego momentu do 1945 roku kościół pełnił w mieście rolę głównej świątyni protestanckiej, w związku z czym nastąpiła wymiana niektórych elementów wyposażenia, zgodnie z potrzebami nowej liturgii (między innymi budowa empor w nawie południowej).
Pod koniec XVIII stulecia obniżono szczyt prezbiterium kościoła i wraz z zakrystią przykryto go nowym, wspólnym dachem. Nieco później, w latach 1817 – 1818 zburzono część zabudowań klasztornych: szkołę, refektarz i spichlerz. W latach 80-tych XIX wieku przeprowadzono renowację kościoła w duchu romantycznym. Wnętrze korpusu nawowego i chóru pokryła neogotycka polichromia, przesunięto łuk tęczowy zrównując go z osią nawy, a w partii przyziemia ściany południowej sześć otworów okiennych otrzymało neogotyckie obramienia. W etapie tym przedsionek zachodni otrzymał formę neogotyckiej kruchty flankowanej dwoma ryzalitami. Podobnie neogotycki wystrój otrzymała kruchta południowa. W takcie działań wojennych drugiej wojny światowej budowla została poważnie uszkodzona, ocalało jedynie prezbiterium z zakrystią i krużgankiem. Odbudowę prowadzono od lat 60-tych do 80-tych XX wieku.
Architektura
Kościół klasztorny wraz z zabudowaniami klauzury otaczającymi wirydarz powstał w północno – zachodniej części Starego Miasta Elbląga. Przylegał do niego również dziedziniec z budynkami gospodarczymi po stronie zachodniej oraz cmentarz. Od strony północnej i zachodniej działka dominikanów sąsiadowała z miejskimi murami obronnymi, być może jednak oddzielona była od nich uliczką podmurną.
Pierwotne oratorium dominikanów miało w planie kształt prostokąta o wymiarach 19,3 x 10,8 metra, opiętego od zewnątrz przyporami, w narożnikach usytuowanymi prostopadle do siebie. Ściana północna pozbawiona została jednej przypory, zapewne z powodu planowanego już od początku dostawienia tam klauzury. Początkowo oratorium przykrywał strop lub drewniana kolebka, ale po podwyższeniu murów o jakieś 3 metry około 1275 roku, przypory pozwoliły założyć wewnątrz w czterech prostokątnych przęsłach sklepienia krzyżowe (lub sklepienia sześciodzielne w dwóch przęsłach). Ich żebra opuszczono na służki, w narożnikach składające się z potrójnych wiązek. Co ciekawe zastosowano w nich maski, pomimo zakazu kapituły generalnej z 1263 roku stosowania w kościołach klasztornych zbędnych rzeźb i ozdób.
W XIV wieku kościół klasztorny po dobudowaniu korpusu nawowego uzyskał bardziej okazałą formę. Wzniesiono go na planie prostokąta, początkowo jako budowlę jednonawową o czteroprzęsłowym korpusie i wydłużonym, nieco węższym od nawy prostokątnym w planie prezbiterium, będącym starszym oratorium. Po stronie północnej do nawy przystawiono zakrystię oraz dwa aneksy przylegające do niej od zachodu. Całość budowli została opięta przyporami, pomiędzy którymi przepruto wysokie ostrołukowe okna. Wewnątrz prezbiterium zwieńczone było starszym czteroprzęsłowym sklepieniem krzyżowym, nawa natomiast posiadała prawdopodobnie drewniany strop.
W połowie XIV wieku wybudowana została niższa nawa południowa, dzięki czemu bryła kościoła uzyskała ciekawy, niesymetryczny wygląd o wymiarach w planie 31,1 x 22,3 metry. Nawę południową od nawy głównej oddzielono arkadami opartymi na trzech masywnych filarach. Pierwotnie nawy posiadały oddzielny dach, dopiero na początku XVI wieku, po podwyższeniu murów nawy południowej pokryto je wspólnym dachem, dzięki czemu budynek zyskał kształt dwunawowej hali. W okresie tym wnętrze korpusu nawowego zwieńczono późnogotyckim sklepieniem sieciowym.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego przetrwał odbudowany budynek kościoła (nie zachowały się ani nie zostały zrekonstruowane sklepienia), południowe skrzydło krużganka, ruiny zachodniej części dziedzińca gospodarczego oraz fragment północnego muru zabudowań klasztornych, wydzielających późniejszy teren cmentarny. Kościół dostępny jest dla zwiedzających, a jego wnętrze pełni obecnie funkcję sal wystawowych galerii. Wagę znaczenia budowli podnosi fakt, iż prawdopodobnie dolna część jej prezbiterium jest najstarszą zachowaną budowlą sakralną na terenie dawnych Prus.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Mroczko T., Architektura gotycka na ziemi chełmińskiej, Warszawa 1980.
Rynkiewicz-Domino W., Budownictwo, architektura i kultura artystyczna [w:] Historia Elbląga, t. II, cz. 1, Gdańsk 1996.
Samól P., Oratorium zakonne dominikanów w Elblągu [w:] Architektura sakralna w początkach państwa polskiego (X-XIII wiek), red. Janiak T., Stryniak D., Gniezno 2016.