Historia
Pierwszy kościół parafialny Elbląga zaczęto wznosić po lokacji miasta, prawdopodobnie w 1240 roku. Nadano mu wówczas wezwanie św. Mikołaja, patrona kupców i żeglarzy. Najstarsza wzmianka o nim odnotowana została w dokumencie lokacyjnym Starego Miasta Elbląga, wystawionym w 1246 roku przez wielkiego mistrza krzyżackiego Henryka von Hohenlohe, w którym wspomniany został elbląski pleban imieniem Godefridus.
Na skutek szybkiego rozwoju miasta, w drugiej połowie XIII wieku podjęto decyzję o gruntownej rozbudowie kościoła, czy też wzniesieniu nowej konstrukcji na miejscu pierwotnej budowli. Budowę murowanego, trójnawowego kościoła o formie niskiej hali przeprowadzono prawdopodobnie w kilku fazach, kończąc prace w początkowych latach XIV wieku. W międzyczasie w latach 1260 – 1270 kościół stanowił tymczasową siedzibę warmińskiej kapituły katedralnej, przeniesionej do Elbląga z powodu drugiego powstania pruskiego, a w 1288 roku mógł zostać uszkodzony podczas pożaru miasta.
Od około połowy XIV wieku elbląska fara zaczęła być systematycznie rozbudowywana. W 1350 roku rada miejska zwróciła się do rady lubeckiej z prośbą o pomoc w zakupie wapna na rozbudowę kościoła. Zakończenie prac murarskich i uformowanie sylwetki bazylikowej przypaść musiało na około 1380 rok, gdyż dwa lata wcześniej zakończyła działalność cegielnia przy św. Mikołaju, a rada miejska Elbląga zwróciła się do Gdańszczan z wnioskiem o wniesienie pozwu do sądu przeciwko niejakiemu Hensilowi Chartes, który nie dostarczył obiecanego drewna na dach fary. W 1397 roku do ukończonego wnętrza, zakupiono organy, pod koniec XIV wieku ściany pokryto malowidłami, zaś w 1400 roku wybudowano zakrystię, a w 1403 roku bibliotekę. Dla wzmocnienia głównej wieży w 1428 roku dobudowano dwie wieże boczne.
Około czwartej ćwierci XV wieku, a więc po zakończeniu wojen polsko – krzyżackich, które musiały hamować wszelką większą aktywność budowlaną, kościół św. Mikołaja po raz kolejny przebudowano, przekształcając ponownie w halę za sprawą podwyższenia naw bocznych i kaplic. Ostatnia wzmianka źródłowa o późnośredniowiecznych pracach budowlanych odnotowana została w 1516 roku, kiedy to przy kościele działać miał gdański mistrz murarski Nikles Spenger.
W latach 1598 – 1603 wybudowano okazałą iglicę pomiędzy dwiema wieżami. W nowej formie fasada kościoła przetrwała do czasu pożaru z 1777 roku. Zniszczeniu uległy wówczas wieże, dachy, a także cenne wyposażenie wnętrza, z powodu runięcia gotyckich sklepień. W trudnej sytuacji finansowej miasto nie mogło odbudować świątyni do jej pierwotnego wyglądu. Rozebrano wszystkie trzy wieże do wysokości sklepień, a korpus kościoła obniżono o ponad 6,5 metra. Nową wieżę wybudowano dopiero w 1907 roku na dolnych partiach wcześniejszej konstrukcji. Kolejne zniszczenia budowli związane były z działaniami wojennymi, powadzonymi na terenie Elbląga na początku 1945 roku.
Architektura
Kościół wybudowany został z cegły w wiązaniu wendyjskim (prezbiterium) i gotyckim (korpus nawowy), na kamiennych fundamentach, przy wykorzystaniu kamienia także do utworzenia niektórych detali architektonicznych (np. portal północny). Początkowo, do pierwszej ćwierci XIV wieku, miał postać obszernej, ale stosunkowo niskiej, trójnawowej, pięcioprzęsłowej hali z dwuprzęsłowym prezbiterium, otoczonym zewnętrznymi przyporami i zamkniętym na wschodzie prostą ścianą. Od strony zachodniej na przedłużeniu nawy głównej usytuowana była masywna, czworoboczna wieża.
Między 1350 a 1380 rokiem podwyższono nawę główną, nadając budowli kształt bazylikowy. Poszerzono także prezbiterium o nawy boczne do wymiarów 18,2 x 23,1 metra, dzięki czemu całą wschodnią część kościoła zrównano szerokością z korpusem. Na początku XV wieku kościół poszerzono o dwa rzędy bocznych kaplic wbudowanych pomiędzy przypory. Korpus uzyskał wówczas 32,1 metra szerokości przy 36,2 metrach długości. Przy narożniku północno – wschodnim prezbiterium kaplicę zamknięto trójbocznie, a obok niej umieszczono zakrystię. Po południowej stronie prezbiterium usytuowano między przyporami bibliotekę. Fasada zachodnia na wzór wielkich kościołów Meklemburgii i Pomorza Zachodniego rozbudowana została w szeroki masyw wieżowy o wymiarach 11 x 32 metry, uzyskany poprzez dobudowanie przed 1428 rokiem dwóch wież bocznych przy starszej wieży głównej. Każda z nich nakryta została osobnym dachem czterospadowym. Pod koniec XV wieku lub najpóźniej na początku XVI stulecia, podwyższono nawy boczne oraz kaplice boczne, wyrównując je z nawą główną, przez co budowla uzyskała ponownie kształt halowy. Każda z naw otrzymała wówczas osobny dach dwuspadowy.
U schyłku średniowiecza kościół oświetlały osadzone w ścianach wzdłużnych szerokie i profilowane okna, o ostrołucznych zwieńczeniach ale z archiwoltami przedłużanymi w ośle grzbiety, połączone ze sobą gzymsem. Okna te umieszczono symetrycznie w wysokich ścianach kaplic pomiędzy przyporami i wypełniono maswerkami. Pomiędzy nimi elewacje ozdobiono niedużymi parami lancetowatych blend a koronę murów powyżej gzymsu podokapowego zwieńczono ozdobnym krenelażem. Podział poziomy elewacji tworzył także niski cokół oraz gzyms kapnikowy pod oknami. Elewację wschodnią tworzyły trzy duże okna, po jednym na zakończeniu każdej nawy prezbiterium, przy czym okno nawy południowej zapewne było niższe od pozostałych, gdyż nawa ta jako jedyna nie uzyskała tej samej wysokości co inne. Pod środkowym oknem umieszczono dwie lancetowate wnęki o profilowanych ościeżach, a po bokach wysokie blendy wypełnione laskowaniem i dwie triady mniejszych blend. Mniejsze lewe okno sąsiadowało z jedną wysoką blendą z uskokowymi krawędziami umieszczoną we wschodniej ścianie biblioteki. Ponadto ściany elewacji wschodniej, a zwłaszcza przypory, ozdobiono wzorami geometrycznymi układanymi z cegły zendrówki. Misternie zaprojektowano narożnik północno – wschodni na wysokości piętra, oddzielony od przyziemia gzymsem i tynkowanym fryzem. Umieszczoną tam kaplicę oświetlono trzema dużymi oknami ostrołucznymi oraz dwoma wąskimi oknami lancetowatymi, przy czym pomiędzy archiwolty wszystkich wstawiono połączone gzymsem ośle łuki oraz rząd bardzo gęsto rozmieszczonych blend o wysokościach dostosowanych do miejsca umieszczenia między łukami.
Zachodni masyw wieżowy opinały jedynie niskie przypory narożne. Pierwsze piętro oświetlały duże okna osadzone z każdej wolnej strony. Na górnych kondygnacjach okna ustępowały miejsca ostrołucznym, stosunkowo wysokim blendom. Podziały horyzontalne wież zapewniały tynkowane fryzy, a także charakterystyczne uskoki zmniejszające powierzchnię masywu zachodniego wraz z każdą kolejną kondygnacją. Na najwyższych piętrach wież ściany przebite były ostrołucznie zamkniętymi przeźroczami, ze względu na mieszczące się tam dzwony.
Wejścia boczne do kościoła utworzono od północy i południa na wysokości trzeciego przęsła od zachodu. Po zbudowaniu kaplic bocznych umieszczono je w płytkich kruchtach, tylko nieznacznie wysuniętych przed sąsiednie kaplice. Do każdej kruchty wiodły po dwa ostrołuczne, profilowane portale, misternie zaprojektowane i obramowane. Portale południowe ujęto fryzem utworzonym z glazurowanych czwórliści, ciemniejszym kolorem glazury wyróżniono też same ościeża. Portale północne oprócz glazurowanego fryzu ozdobiono dodatkowo płytkami z terakoty o dekoracjach maswerkowych i liliowych. Archiwolty portali północny udekorowano naprzemiennie czarną i czerwoną cegłą, a ościeża utworzono z kamiennych półfilarów. Trzecie wejście do kościoła wiodło szerokim, bogato profilowanym portalem umieszczonym w przyziemiu środkowej wieży. Pomocnicze portale prawdopodobnie znajdowały się również w wieżach bocznych od północy i południa.
Wnętrze kościoła na nawy dzieliły ośmioboczne w przekroju filary o gładkich trzonach oraz półfilary przyścienne. Łącznie w korpusie nawowym i prezbiterium tych pierwszych utworzono sześć par, plus dwie pary półfilarów. Podtrzymywały one sklepienia, prawdopodobnie gwiaździste. Takie też założono w bocznych aneksach przy prezbiterium. Trójprzęsłową kaplicę na piętrze po północnej ścianie prezbiterium otwarto dwoma arkadami na prezbiterium.
Stan obecny
Kościół św. Mikołaja, niegdyś jeden z największych w regionie, zachował do dnia dzisiejszego tylko częściowo bryłę i układ przestrzenny z okresu średniowiecza. Największemu przeobrażeniu uległa unikatowa dla państwa krzyżackiego fasada zachodnia, pozbawiona charakterystycznych trzech wież, zastąpiona dziś neogotycką wieżą z XX wieku z pseudo-renesansowym hełmem. Zniszczeniu uległy też wszystkie dachy z więźbą dachową, korona murów obwodowych, szczyty oraz sklepienia. Przepadł bogaty wystrój elewacji zewnętrznych: ozdobny krenelaż, ośle łuki nad archiwoltami okien oraz blendy pomiędzy nimi (za wyjątkiem kaplicy północno – wschodniej). Okna w korpusie nawowym zostały skrócone, co pozostawiło gzyms pod nimi w postaci krótkich, urywanych fragmentów. W zniszczone okna musiały też zostać wstawione nowe maswerki. Co więcej aneksy południowe przy części prezbiterialnej zostały podwyższone, a od północy dostawiono współczesny, parterowy aneks.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Hauke K., Stobbe H., Die Baugeschichte und die Baudenkmäler der Stadt Elbing, Stuttgart 1964.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Rzempołuch A., Kościoły na Warmii, Mazurach i Powiślu, Olsztyn 1991.