Historia
Kościół pod wezwaniem św. Jerzego w Dzierżoniowie powstał najpewniej w połowie XIII wieku, gdyż pierwsza wzmianka źródłowa o świątyni, a w zasadzie o jej proboszczu, pochodzi z 1258 roku, kiedy to w dokumencie biskupa Tomasza I wymieniony został niejaki Henryk. Akt ten orzekał również oddzielenie parafii dzierżoniowskiej od kaplicy w pobliskich Pieszycach, za co ta pierwsza otrzymała stosowne odszkodowanie. W 1262 roku kościół parafialny w Dzierżonowie uzyskał od Henryka III Białego w wieczyste użytkowanie łany we wsi książęcej Ernsdorf, natomiast w 1282 roku proboszcz Henryk zawarł umowę z wójtem Konradem na mocy której parafia otrzymywała corocznie część zysków z jatek miejskich.
W 1338 roku nastąpił moment przełomowy dla kościoła, gdyż książę świdnicki Bolko II Mały nadał jego patronat zakonowi joannitów. Niedługo później przystąpili oni do rozbudowy świątyni, zmieniając jej układ architektoniczny z halowego na bazylikowy. W 1353 roku z inicjatywy zakonników rozpoczęła pracę szkoła parafialna, zaś w 1364 roku do kościoła został dobudowany ganek, który połączył prezbiterium z komandorią, siedzibą dzierżoniowskich zakonników. W 1388 roku wzniesiono nowe prezbiterium, a w 1389 zakrystię. Niewiele później, w 1396 roku zasklepiono nawę główną. W XV wieku rozpoczęto budowę wieży w południowo zachodnim narożniku kościoła, wzniesiono również od strony miasta gotycka kruchtę. Powiększona budowla uniknęła zniszczeń w okresie wojen husyckich, a nawet w trakcie zdobycia miasta w 1428 roku.
W dobie reformacji, w połowie XVI wieku, kościół przejęli protestanci. W okresie tym część braci przyjęła luteranizm i opuściła mury komandorii, część po zmianie wyznania rozpoczęła służbę w nowej roli. Kościół użytkowany był przez protestantów do 1629 roku, szczęśliwie przechodząc bez większych zniszczeń przez okres wojny trzydziestoletniej, choć samo przejęcie przez katolików odbyło się zbrojnie, a w 1607 roku w wieżę uderzył piorun, wywołując pożar który przeniósł się na nawę główną. Wcześniej, w okresie zarządzania przez protestantów kościół przebudowano – podwyższono nawę główną, założono nowe sklepienia w korpusie i prezbiterium, poszerzono nawę południową i zwieńczono w 1588 roku wieżę nowym hełmem.
W XVIII wieku kościół będąc pod opieką jezuitów nie zapisał się na kartach historii żadnym znacznym wydarzeniem, poza pożarem z 1706 roku. Zniszczeniu uległo wówczas wyposażenie wnętrza: ołtarze, nagrobki i epitafia. Podobnie spokojne było XIX stulecie, kiedy to jedynie dostawiono klasycystyczną kaplicę po stronie północnej oraz nawet pod koniec II wojny światowej, która nie przyniosła większych zniszczeń.
Architektura
Kościół wzniesiono w południowo – wschodnim narożniku miasta, w pewnej odległości od rynku. Był to obszar wysoko położony, tuż przy silnym spadku terenu w kierunku południowym, usytuowany w pobliżu miejskich murów obronnych. Fasada zachodnia kościoła zwrócona została ku ulicy wybiegającej z południowo – wschodniego narożnika rynku.
Pierwotna świątynia z XIII wieku była budowlą halową o trzech nawach równej wysokości (około 12 metrów), przykrytych wspólnym dachem dwuspadowym. Była to forma rzadko spotykana na Śląsku w XIII stuleciu, bardziej rozpowszechniona dopiero w XIV i XV wieku. Wnętrze korpusu miało zapewne wymiary około 17 x 23 metry. Cześć prezbiterialna z tego okresu nie jest dokładnie znana, wiadomo jedynie iż jej szerokość wynosiła około 7,5 metra, a długość prawdopodobnie zbliżona była do miejsca ściany wschodniej zakrystii, która znajdowała się po południowej stronie i oddalona była od korpusu na około 14 metrów. Nieznana pozostaje forma ukształtowania ściany wschodniej prezbiterium, ale można przypuszczać, że prawdopodobnie stanowiła ją ściana prosta. Zakrystia otrzymała prostokątny kształt i zwieńczone kolebkowo wnętrze. Prowadził do niej z prezbiterium ostrołukowy granitowy portal. Korpus nawowy dzielił się na nawę środkową o szerokości około 7,5 metra i nawy boczne o rozpiętości około 3,3 metra (mury nawy południowej o grubości 1,5 metra wykorzystano w trakcie rozbudowy gotyckiej). Wejście utworzono w fasadzie zachodniej w uskokowym portalu z dwiema parami kolumienek o romańskim jeszcze profilu baz z żabkami. Profilowanie ościeży portalu płynnie przechodziło w archiwoltę. Ponad nią utworzono prosty, trójkątny szczyt. Wewnątrz nawę przykryto drewnianym stropem, mimo iż w środkowej partii ściany zachodniej i południowej znajdowały się po dwie przypory.
W drugiej połowie XIV wieku kościół powiększony został o pięć niemal jednolitych stylistycznie kaplic, rozlokowanych nieregularnie. Trzy z nich znalazły się po stronie południowej korpusu nawowego, a dwie po północnej. Kaplice ciągu południowego założono na planie zbliżonym do prostokąta z szeroką ostrołuczną arkadą otwierającą się do przestrzeni korpusu. Ich wnętrza nakryto sklepieniami trójpodporowymi z żebrami opartymi na kamiennych wspornikach z przedstawieniami głów damskiej i męskiej lub o formach graniastych. Ozdobnie ukształtowano także zworniki, gdzie na części z nich pojawiły się rzeźbione przedstawienia Baranka Bożego, brodatej głowy, złamanego krzyża czy patrona świątyni, św. Jerzego walczącego ze smokiem. Dwie kaplice po stronie północnej otrzymały w części zachodniej portal wejściowego od strony rynku. Elewacje zewnętrzne kaplic wzmocniły dwuuskokowe przypory, z których część umieszczono w narożnikach. W polach ograniczonych skarpami przepruto rozglifione okna ustawione na kamiennym gzymsie parapetowym z okapnikiem. Ostrołuczny prześwit otworów ozdobiono kamiennymi maswerkami. Partię przyziemia kaplic podkreślono kamiennym cokołem ze ściętym profilem, natomiast zwieńczenie otrzymało dekoracyjny, ceglany fryz. Oba ciągi kaplic nakryto jednym dachem pulpitowym łączącym się zapewne z połacią dachu nad korpusem nawowym.
Na początku XV wieku kościół został przebudowany na trójnawową bazylikę o długości nawy głównej wynoszącej 23,1 metra, z wydłużonym prezbiterium (20,5 metra) o szerokości nawy głównej (11,2 metra), sklepionym, zakończonym po stronie wschodniej wielobokiem. Po jego południowej stronie usytuowano trójprzęsłową zakrystię (prawdopodobnie pochodzącą jeszcze z XIII wieku ale podwyższoną w XV stuleciu). Gładkie płaszczyzny elewacji prezbiterium przepruło jedenaście obustronnie rozglifionych ostrołucznych okien, z których siedem w części wielobocznej było węższych. Otwory okienne ozdobiono kamiennymi maswerkami o nieznanym rysunku. W związku z większą szerokością chóru oraz podniesieniem jego wysokości rozebrano filary międzynawowe halowego korpusu wraz z północną ścianą i przylegającymi do niej sklepieniami ciągu kaplic, a w linii nowo wzniesionych ścian bocznych części kapłańskiej postawiono cztery ośmioboczne filary. Po stronie południowej zachowano szerokość nawy kościoła z drugiej połowy XIII wieku, natomiast od północy poszerzenie chóru spowodowało, że w zasięg nowej nawy włączono dwie kaplice oraz przyziemie wieży. Płaszczyzny elewacji rozbito poprzez wprowadzenie lizen w osiach filarów. Pomiędzy nimi przepruto pięć ostrołucznych okien doświetlających nawę główną: trzy od południa oraz dwa od północy. Ich prześwity otrzymały kamienne maswerki o analogicznym profilu jak w prezbiterium. Wynikiem przekształceń i podwyższenia nawy głównej była nadbudowa elewacji zachodniej, której dotychczasowy prosty, trójkątny szczyt rozebrano w górnej części i podwyższono o mniej więcej 18 metrów. Nowy szczyt ukształtowano jako trójkątny z dwoma kondygnacjami blend i ozdobiony koronką złożoną z 11 ceglanych sterczyn. Całość kościoła opięto uskokowymi przyporami o odsadzkach krytych kapnikami z cegły, przy czym szczególnie ciekawy wygląd uzyskało prezbiterium z masywnymi, wielouskokowymi skarpami sięgającymi niemal dachu. Elewacje podzielono gotyckimi piaskowcowymi gzymsami o skromnym profilowaniu, ściany zaś oparto na wąskim kamiennym cokole.
Najpewniej w pierwszej połowie XV wieku w narożnik północno – zachodni wstawiono masywną czworoboczną wieżę (górną część wieloboczną nadbudowano w 1567 roku). Została ona zbudowana na planie kwadratu o wymiarach 9,5 x 8,5 metra z zewnętrznym podziałem bryły na kondygnacje za pomocą gzymsów kordonowych. Elewacja zachodnia pozbawiona została okien, natomiast w ścianie północnej przebito po jednym niewielkim otworze w każdej kondygnacji, dając im szerokie parapety i głębokie glify. Oryginalnym elementem dekoracji została plastyczna rzeźba na północnej elewacji, blisko narożnika. Intryguje ona trudną do zidentyfikowania formą, przedstawiającą męską postać siedzącą na małym zydlu z jedną nogą ugiętą w kolanie, a drugą swobodnie wyciągniętą oraz z dziwnym obłym kształtem widocznym w połowie ciała (być może pochylona głowa). W górze tuż nad postacią wmurowany został mały, gotycki baldachim zwieńczony kwiatonem, poniżej zaś wspornik dźwigający rzeźbę. Wewnątrz wieży w grubości muru umieszczono wąskie i kręte schody oświetlane przez szczelinowe otwory, z wejściem od strony północnej, wiodące do kwadratowych w planie pomieszczeń na poszczególnych piętrach. W przyziemiu umieszczono niską kaplicę przykrytą sklepieniem krzyżowym z żebrami spiętymi zwornikiem dekorowanym tarczą herbową. Kaplica ze sklepieniem krzyżowym znalazła się także na pietrze drugim.
Wkrótce po zakończeniu przebudowy prezbiterium oraz korpusu, zapewne jeszcze w drugiej połowie XV wieku, podwyższono zakrystię o jedną kondygnację. Nadbudowa spowodowała konieczność opięcia jej elewacji trzema przyporami, jedną narożną oraz dwoma prostopadłymi. Pomiędzy nimi rozmieszczono ostrołuczne okna ozdobione kamiennymi maswerkami. Na piętrze wprowadzono sklepione trójprzęsłowe wnętrze, zapewne o funkcji loży dla komtura. Otwierało się ono do chóru dwoma szerokimi arkadami o wykroju ostrołucznym. Komunikację pionową zapewniały schody zlokalizowane w narożu między wschodnią ścianą korpusu a południową prezbiterium. Nową bryłę nakryto dachem pulpitowym, którego górną krawędź zlokalizowano około 2 metry poniżej parapetu okien prezbiterium.
W połowie XVI wieku usunięto stary strop nawy głównej. Następnie zarówno korpus nawowy jak i prezbiterium w latach 1555-1556 przykryte zostały późnogotyckim sklepieniem sieciowym z dekoracją żebrową. W korpusie starsze ostrołukowe arkady spoczywały na ośmiobocznych filarach z lizenami, dzielącymi ściany podłużne na przęsła. Lizeny te stały się oparciem dla późnogotyckich żeber sklepienia sieciowego, które było przedłużeniem sklepienia prezbiterium. W prezbiterium wyprowadzenia dla sklepień zrealizowano już w XV wieku, w trakcie prac przy murach obwodowych, dzięki czemu można je było później wykorzystać. W połowie XVI wieku poszerzono także i podwyższono o drugą kondygnację nawę południową, w którą wstawiono emporę dla wiernych.
Stan obecny
Kościół zachował średniowieczny układ przestrzenny oraz w większości bryłę, utworzoną na skutek kilku etapów rozbudowy, z najbardziej znaczącymi zmianami wprowadzonymi od początku XV wieku do połowy XVI stulecia. Przetrwało wiele pierwotnych elementów architektonicznych, spośród których najważniejsze to portal zachodni z XIV wieku, detale architektoniczne sklepień (zwłaszcza wsporniki maskowe kaplic południowych), szczyt zachodni, maswerki okienne (np. wschodni nawy północnej). Natomiast całkowicie nowożytnymi elementami są: kruchta przy nawie północnej, kaplica i mały aneks po północnej stronie prezbiterium oraz zwieńczenie wieży. Przekształcono też część okien, część zaś zamurowano (północne w nawie głównej), od południa wstawiono portal renesansowy.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Kozaczewska-Golasz H., Halowe kościoły z XIII wieku na Śląsku, Wrocław 2015.
Krzywańska A., Dzierżoniów, Warszawa 1984.
Legendziewicz A., Gotycka architektura kościoła parafialnego w Dzierżoniowie i jej przekształcenia do połowy XVI wieku [w:] Dziedzictwo architektoniczne. Rekonstrukcje i badania obiektów zabytkowych, red. E.Łużyniecka, Wrocław 2017.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.