Historia
Zamek Dzierzgoń (Christburg), przeznaczony na siedzibę konwentu krzyżackiego, zaczęto budować w 1247 roku, a już około 1250 ustanowiono w nim komturię. Według kronikarza Piotra z Dusburga nazwa zamku nawiązywała do Bożego Narodzenia, w którym to dniu w 1242 roku Krzyżacy zdobyli pruski gród, na którego miejscu później wznieśli warownię. W czwartej ćwierci XIII wieku, po zniszczeniach wojennych podczas pierwszego powstania pruskiego, przystąpiono do odbudowy zamku. Początkowe drewniano – ziemne obwarowania zastąpiono wówczas murowanymi, wzniesionymi na nowym, bardziej obronnym miejscu. Osadę powstałą przy starym grodzie nazwano wówczas Alt Christburg, czyli Stary Dzierzgoń. W 1249 roku na nowym zamku zawarto ugodę między zakonem a plemionami pruskimi, która sankcjonowała panowanie nowych władców. Warownia wkrótce stała się siedzibą komtura, którym pierwszym został w latach 1250-1254 Henryk Stange.
Od 1309 roku w zamku rezydował wielki szatny, dygnitarz krzyżacki odpowiedzialny za wyposażenie zakonu w odzież. Sprawiło to, iż w XIV stuleciu zamek dzierzgoński uchodził za największą obok Malborka zbrojownię i drugi po Brodnicy magazyn żywności w Państwie Krzyżackim. W należących do niego czternastu folwarkach hodowano wielki ilości bydła, a zwłaszcza koni, których było ponad tysiąc. Zamek był także ważnym strategicznie punktem, ośrodkiem władzy w gęsto zaludnionej Pomezanii i bazą wypadową do dalszych podbojów. Istotne znaczenie miała pobliska rzeka Dzierzgoń, którą wiódł szlak wodny do zalewu Wiślanego i Bałtyku.
W 1410 roku w bitwie pod Grunwaldem poległ wielki szatny i wielki komtur dzierzgoński Albrecht von Schwarzburg, a zamek został zajęty bez walki przez wojska króla Jagiełły, podążającego pod Malbork. Opisujący to wydarzenie kronikarz Jan Długosz, podkreślał zasobność zamkowych spiżarni i komnatę wielkiego szatnego, pełną pięknych i drogich tkanin. Królowi podobno spodobała się zamkowa kaplica, z której drewniane rzeźby polecił przewieźć do Królestwa Polskiego. Na zamku pozostawiono garnizon pod dowództwem Zbigniewa z Brzezia, jednak po nieudanym oblężeniu Malborka Krzyżacy zaczęli odzyskiwać utracone ziemie. Odchodząc z Dzierzgonia, po wywiezieniu co tylko się dało, wojska podpaliły zamek, który wrócił następnie w ręce zakonu.
W 1414 roku zamek ponownie spłonął po zdobyciu go przez wojska polskie w trakcie tzw. wojny głodowej. Z powodu dużych zniszczeń i być może problemu osuwania się stromego zbocza na którym zbudowano twierdzę, zdecydowano w 1437 roku o przeniesieniu komturii z Dzierzgonia do pobliskiego Przezmarka. Pomimo tego zamek nadal był wykorzystywany, a jeszcze na trzy lata przed przeprowadzką dość dobrze zaopatrzony. Odnotowano wówczas w magazynach między innymi 129 kusz, 73 ręczne bronie palne, 12 tysięcy bełtów i pół kopy sulic. Ponadto w zbrojowni trzymano uzbrojenie ochronne, 42 tarcze, beczki z gwoźdźmi, podkowy, sztaby żelaza, popręgi, podróżne łóżka, liny, powrozy i węgierskie skóry. W skład artylerii wchodziło 15 bombard na kamienne i metalowe kule z zapasem 11 beczek prochu i dwóch saletry.
Na początku polsko – krzyżackiej wojny trzynastoletniej, w lutym 1454 roku warownia uległa spaleniu z rąk zbuntowanych mieszczan z antykrzyżackiego Związku Pruskiego. Nie dokonano jednak całkowitego zniszczenia, gdyż już w czerwcu tego samego roku wojska najemne w zamian za nieuregulowany żołd zażądały w zastaw między innymi dzierzgońskiego zamku. Parę miesięcy później, we wrześniu, ponownie zajęli go Krzyżacy i utrzymali do końca wojny, zakończonej w 1466 roku podpisaniem drugiego pokoju toruńskiego. Na jego mocy Dzierzgoń został przejęty przez królestwo polskie, a w zachowanych komnatach zamku ulokowano siedzibę starostwa oraz sądu grodzkiego.
W 1520 roku w czasie ostatniej wojny polsko – krzyżackiej doszło do bezpośrednich starć załóg zamków dawnej komturii dzierzgońskiej. Siły krzyżackie z Przezmarku podeszły wówczas pod Dzierzgoń, spaliły folwark, przedmieścia, stodoły, a następnie miasto. Zamek ocalał, lecz jego słaby garnizon nie był w stanie ochronić mieszczan.
W XVII wieku na zamku działały jeszcze urzędy, lecz budowla podupadła, zwłaszcza w drugiej połowie stulecia po wojnach szwedzkich. Część zabudowań została rozebrana w celu pozyskania materiału pod budowę pobliskiego klasztoru Reformatów i związanej z nim kuźni. Pod koniec XVIII wieku władze pruskie zdecydowały o ostatecznym opuszczeniu zamku, który w ciągu XIX wieku został całkowicie rozebrany, a jego tereny przeznaczone pod park.
Architektura
Zamek wybudowano na szczycie wzniesienia o bardzo dobrych warunkach obronnych. Dostępu do spłaszczonego w trakcie prac budowlanych szczytu broniły od północy, wschodu i południa strome i wysokie na około 30 metrów stoki. Dodatkowo po południowej stronie u podnóża wzgórza wartko płynęła rzeka Dzierzgoń, pierwotnie podmywająca jego zbocza (co w przyszłości stało się przyczyną obsunięć i prawdopodobnie katastrof budowlanych). Dogodniejsze podejście istniało jedynie od zachodu, od strony zwężającego się cypla wzgórza, który w najwęższym miejscu przecięto przekopem. Elementem niekorzystnym dla walorów obronnych mogło być nieznacznie niższe wzniesienie zwana górą św. Anny, usytuowane po stronie północno – wschodniej i oddzielone od zamku wąwozem. U podnóża obu wzgórz, od strony wschodniej i częściowo południowej, wzdłuż koryta rzeki rozciągały się zabudowania średniowiecznej osady, lokowanej w 1288 roku na miasto. Jego obronę stanowiły ziemne wały z drewnianą palisadą oraz murowane wieże bramne.
Zamek składał się z dwóch oddzielnych części: domu konwentualnego i przedzamcza, sprzężonych ciągiem muru obwodowego, wzmocnionego basztami i wieżami. Założenie było nieregularne, wzniesione z cegły na podmurówce z kamieni. Nie posiadało ono jeszcze formy regularnego założenia krzyżackiego zamku konwentualnego, o trzech lub czterech skrzydłach zamykających wewnętrzny dziedziniec. Zamek otoczony był murem obronnym o grubości 3,2 metra, zapewne zwieńczonym krenelażem i chodnikiem dla obrońców.
Zamek posiadał co najmniej dwa zbliżone do prostokątów skrzydła, umieszczone prostopadle do siebie. Skrzydło północne było krótsze, miało około 20 metrów długości, wschodnie natomiast ponad 40 metrów, oba były podpiwniczone. Od strony dziedzińca do obydwu części dobudowane były murowane, zapewne dwukondygnacyjne krużganki. Prawdopodobnie pomieszczenia reprezentacyjne, takie jak refektarz czy kaplica, znajdowały się na piętrze większego budynku. Średniowieczne inwentarze wspominają ponadto magazyny, zbrojownię, składy szat, sukna i płótna, spiżarnie, piwnice komtura i konwentu. Prawdopodobnie leżały one na zamku górnym, choć z pewnością nie na reprezentacyjno – mieszkalnym pierwszym piętrze. Na poziomie przyziemia któregoś ze skrzydeł lokalizować można kuchnię konwentu i kuchnię w której przygotowywano potrawy na stół komtura.
Przy północnym, mniejszym skrzydle zamku zbudowano główną wieżę zamkową. Była ona kilkukondygnacyjna (podpiwniczona) i wzniesiona na planie czworoboku o wymiarach 5,2 x 6,6 metra. Flankowała wjazd na dziedziniec, który umieszczono w położonej obok wieży bramnej. W jej sąsiedztwie odkryto relikty dalszych murów wskazujących na istnienie rozbudowanej, długiej szyi bramnej. Dziedziniec był wybrukowany, w jego części południowej usytuowana była studnia, a nieopodal nietypowy, ciekawy budynek na planie pięciokąta, połączony arkadowym przejściem z wieżą w murze obronnym. Być może była to łaźnia z pomostem do wieży ustępowej, jako że odkryto tam kanały do wylewania wody lub nieczystości.
Przedzamcze do którego prowadziły dwa wjazdy, ulokowano w części północno – zachodniej wzgórza, gdzie zbocze było łagodniejsze. Znajdowały się tam murowane, wolnostojące budynki bez piwnic, ale z posadzkami z kamienia i płytek ceramicznych. Prawdopodobnie mieściły się tam wspominane w źródłach warsztaty: obuwniczy, siodlarnia, kuźnia, spichlerz, także browar, słodownia i piekarnia. Po przeciwnej stronie na mniejszym wzgórzu św. Anny, w XIII wieku założono cmentarz zakonny i wzniesiono kaplicę. Prawdopodobnie miejsce to skomunikowane było z zamkiem za pomocą przerzuconej nad wąwozem drewnianej kładki. Poza zamkiem znajdowały się również folwarki zakonne, młyny i ogród.
Stan obecny
Zamek nie przetrwał do dnia dzisiejszego. Pozostały jedynie fragmenty fundamentów i bruk zamkowego dziedzińca. W trakcie prac wykopaliskowych odsłonięto także nieliczne detale architektoniczne w postaci rzeźb, zworników, fragmentów żeber sklepiennych i płytek posadzkowych. Teren zamkowego wzgórza jest dostępny dla zwiedzających.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Garniec M., Garniec-Jackiewicz M., Zamki państwa krzyżackiego w dawnych Prusach, Olsztyn 2006.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Haftka M., Zamki krzyżackie. Dzierźgoń-Przezmark-Sztum, Gdańsk 2010.