Historia
Zamek dybowski zbudowany został naprzeciwko krzyżackiego Torunia, na lewym brzegu Wisły, który odzyskano od rycerzy zakonnych w 1422 roku, po podpisaniu tak zwanego pokoju mełneńskiego. Nakazał go wznieść król Władysław Jagiełło około 1424-1425 roku. Siedziba królewskiego burgrabiego służyła zabezpieczeniu polskiego brzegu rzeki i kontrolowała ruch statków na Wiśle. W pobliżu Dybowa znajdowało się wówczas także miasto Nieszawa, które powstało wraz z zamkiem i stanowiło konkurencję handlową dla Torunia.
W 1431 roku warownia została zdobyta przez wojska zakonne i mieszczan toruńskich. Nieszawa została zniszczona, lecz zamek Krzyżacy naprawili, obsadzili własną załogą i włączyli do nowo utworzonego komturstwa. Już jednak na mocy porozumienia z 1435 roku Dybów powrócił do Korony. Po raz kolejny ważną rolę odegrał zamek u progu wojny trzynastoletniej. Od 1452 roku był miejscem rokowań pomiędzy Polską a mieszczanami pruskimi oraz rozmów Kazimierza Jagiellończyka z wielkim mistrzem krzyżackim. Król polski wydał tu akt wcielający ziemie pruskie, a od rozpoczęcia działań wojennych w 1454 roku często przebywał na zamku. Po zwołaniu pospolitego ruszenia zebrana pod murami zamku szlachta otrzymała przywilej zwany nieszawskim. Podczas wojny Dybów zaopatrywał wojska polskie oblegające Malbork i dopiero po jego zdobyciu, rola zamku uległa zmniejszeniu. Okazana w czasie wojny przez mieszkańców Torunia pomoc spowodowała w 1466 roku, że król Kazimierz Jagiellończyk podjął decyzję o przeniesieniu konkurencyjnej osady Dybów w górę Wisły. Na zamku pozostała jednak komora celna i siedziba starosty, którą w 1465 roku otrzymał od Kazimierza Jagiellończyka wojewoda inowrocławski Jan Kościelecki.
Od XVII wieku budowla była już w złym stanie, pogorszonym przez wybuch prochu w czasie wojen szwedzkich. Według lustracji starostwa z 1661 roku zamek był zrujnowany. Pomimo tego w 1703 roku prowadzono kilkumiesięczną wymianę ognia między Toruniem i zajętym przez Szwedów Dybowem, a w 1813 roku czterdziestu Francuzów pod dowództwem porucznika Savary wytrzymało w zamku trzymiesięczne oblężenie Rosjan, kapitulując dopiero wraz z Toruniem. W 1848 roku teren zamku został włączony do fortyfikacji miejskich. W murach obwodowych wybito wówczas w przyziemiu strzelnice przystosowane dla artylerii, a sam zamek zyskał nowożytne obwałowania. Pierwsze prace konserwatorskie rozpoczęto w 1936 roku, a w latach 1971-1972 przeprowadzono prace renowacyjno – zabezpieczające.
Architektura
Zamek usytuowano tuż nad rzeką, w miejscu gdzie przesłaniała go wydłużająca się ku zachodowi wyspa – Kępa Bazarowa. Powstawał on zapewne w trzech etapach. Na początku drugiej ćwierci XV wieku wzniesiono ceglany dom zamkowy na planie prostokąta o wymiarach 13,3 x 44,7 metrów i grubości murów 2,7 metra. Był to budynek o trzech kondygnacjach nadziemnych rozdzielonych drewnianymi stropami oraz sklepionej piwnicy, początkowo wolnostojący, być może otoczony drewnianym obwodem warownym. Wszystkie kondygnacje łącznie z piwnicami podzielono na trzy pomieszczenia, przy czym środkowe były większe od bocznych. Izby mieszkalne i reprezentacyjne mieściły się na piętrze, a gospodarcze zapewne w przyziemiu. Drzwi pomiędzy nimi umieszczono pośrodku ścian poprzecznych (taki układ odkryto w piwnicach, być może był powtórzony na piętrach). Od północnego zachodu budynek zaopatrzono w potężną przyporę, pełniącą zapewne funkcję latryny. Elewacją frontową była ściana południowa, zdobiona blendami i przepruta gotyckimi nieregularnie rozmieszczonymi oknami oraz otworami wentylacyjnymi. Tam znajdowały się główne wejścia na parter i piętro. Pierwsze umieszczono w ostrołukowym portalu z drzwiami zamykanymi od wewnątrz na zasuwę, a wejście na piętro usytuowano w ostrołukowej wnęce prowadzącej drewnianymi schodami przy murze na poziom drugiej kondygnacji. Być może w ścianie północnej mieściły się jeszcze schody w grubości muru. Narożnika północno – wschodniego być może strzegła cylindryczna wieża, znana z nowożytnych rycin ukazujących Dybów.
W krótkim okresie panowania krzyżackiego powstały mury obwodowe o grubości od 1,8 do 2,3 metra, otaczające dziedziniec o wymiarach około 28 x 52 metry. Początkowo były one stosunkowo niskie i dostawione do starszego budynku na styk, bez przewiązania. Koronę muru prawdopodobnie zwieńczono krenelażem. Budynek natomiast zaadoptowano na siedzibę konwentu i umieszczono w nim kaplicę. Brama wjazdowa znajdowała się w wysuniętej przed obwód muru, czworobocznej wieży o wymiarach 8,7 x 9,7 metra, rozbudowanej o wysunięte przedbramię (możliwe iż nigdy nie ukończone). Miała ona trzy kondygnacje i dwie klatki schodowe po bokach, które prowadziły na ganki obronne w koronie murów obwodowych dziedzińca. W przyziemiu mieściły się dwa ostrołuczne otwory bramne o szerokości 3,2 metra oraz dwie boczne furty w ścianach wschodniej i zachodniej, sugerujące istnienie hipotetycznej drugiej linii obwarowań, być może w postaci wału lub palisady. Poszczególne piętra wieży bramnej rozdzielały płaskie, drewniane stropy, a wieńczył ją dach namiotowy. W izbie nad przejazdem przepruto trzy otwory z których dwa umożliwiały ostrzał z broni palnej drogi dojazdowej do zamku, a trzeci skierowany był na przedpole zachodniego odcinka kurtyny południowej. Z lewej strony wjazdu (po stronie zachodniej) oryginalnie znajdowała się furtka, później przemurowana na strzelnicę. W ścianie północnej dziedzińca, stanowiącej przedłużenie muru elewacji południowej budynku, przebito furtę skierowaną w stronę Wisły. Jej wrota obracały się na biegunie osadzonym w gnieździe wykutym w kamieniu na progu.
Kolejna faza budowy miała miejsce około 1450 roku. Podwyższono wtedy mury obwodowe do wysokości około 7,5 metra, zwieńczając je rzędem strzelnic, a także umieszczając w trzech narożnikach nadwieszone, ceglane wieżyczki o zewnętrznej średnicy 3 metrów (bartyzany), dostosowane do użycia broni palnej. Zmodernizowano również wieżę bramną. Całość otoczona została fosą zasilaną wodami Wisły.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego zachował się pełen obwód murów obronnych zamku, z koroną na stałej wysokości zaizolowaną warstwą papy i nadmurowaną. W narożnikach wyróżniają się dolne partie cylindrycznych wieżyczek-bartyzan. Ponadto widoczne są dwie ściany najstarszego budynku mieszkalnego o wysokości około 11 metrów (południowa i fragment północno – zachodniej) oraz częściowo rekonstruowana w latach 70-tych XX wieku wieża bramna. Na terenie domu mieszkalnego znajdować się jeszcze mają zasypane piwnice. Na skutek regulacji koryta Wisły zamek jest obecnie oddalony o około 300 metrów od rzeki. Jego teren nie jest zagospodarowany turystycznie, a wstęp dla zwiedzających wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Grzeszkiewicz-Kotlewska L., Zamek dybowski w Toruniu, Toruń 1999.
Kołodziejczyk J., Trochonowicz M., Zamek Toruń-Dybów w przeszłości oraz w kontekście teraźniejszej problematyki technicznej i konserwatorskiej [w:] Ochrona i konserwacja ruin zamkowych: wybrane problemy i przykłady, red. P.Molski, B.Szmygin, Warszawa-Lublin 2013.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Pietrzak J., Zamki i dwory obronne w dobrach państwowych prowincji wielkopolskiej, Łódź 2003.