Historia
Wieś Dolsko po raz pierwszy wspomniana została w źródłach pisanych w 1337 roku (pod nazwą Toltzig, następnie Dolzig w 1401 roku, później Doelzig). Odnotowano wówczas, iż pośród 40 łanów osady 4 stanowiły uposażenie plebana. Urzędował on przy kościele prawdopodobnie wzniesionym już w trzeciej ćwierci XIII wieku. Wraz ze wsią kościół ten od początku XV wieku stanowił własność klasztoru w Cedyni, a następnie margrabiego Johanna von Guestrin. Początkowo pełnił funkcje parafialne, które utracił w 1490 roku, gdy powierzono go proboszczowi z Mętna. Prawdopodobnie na początku XVI wieku kościół został powiększony o półokrągłą apsydę. Niedługo później przeszedł na własność wspólnoty protestanckiej, która w XVIII i XIX stuleciu poddawała go remontom i kolejnym, mniejszym przebudowom. W 1945 roku ponownie stał się świątynią katolicką pod wezwaniem św. Elżbiety.
Architektura
Kościół wzniesiony został jako budowla salowa na planie prostokąta, bez wydzielonego zewnętrznie z bryły prezbiterium, z prostym zamknięciem po stronie wschodniej oraz z wieżą zachodnią o tej samej szerokości co nawa. Mury budowli wzniesiono z dokładnie obrobionych kwadr granitowych ułożonych w regularne warstwy, wiązanych zaprawą wapienną. Uzyskały one znaczoną grubość, wynoszącą w nawie 1,1 metra, a w wieży 1,8 metra, co w połączeniu z masywną bryłą wieży nadało kościołowi cech obronnych. Na początku XVI wieku kościół powiększony został za sprawą dostawienia od wschodu półkolistej, nieco węższej od korpusu apsydy, co było rozwiązaniem dość często spotykanym na późnośredniowiecznym Pomorzu. Do jej utworzenia wykorzystano materiał rozbiórkowy, być może pochodzący ze ściany wschodniej i pierwotnego szczytu.
Zewnętrzne elewacje korpusu kościoła początkowo były gładkie, pozbawione zdobień i podziałów, przeprute wąskimi oknami o obustronnych rozglifieniach. Prawdopodobnie wraz z dobudowaniem apsydy, wnętrze nawy o wymiarach 9 x 6,4 metra podzielono na dwa przęsła przykryte sklepieniem krzyżowo-żebrowym, co wymusiło opięcie ścian od zewnątrz granitowymi, płytki przyporami bez uskoków. Korpus nakryty został dachem dwuspadowym o stromym nachyleniu połaci, ze stożkowym zamknięciem nad apsydą. Wejście do nawy wiodło poprzez wieżę oraz bezpośrednio od południa uskokowym portalem o ostrołucznym zamknięciu. Sklepienie nawy oparto na nietypowo wysuniętych filarach przyściennych, tworzących wąskie, ostrołuczne arkady, poprzeczne w stosunku do osi kościoła, umieszczone pomiędzy główną arkadą na osi nawy.
Wieża zachodnia dostępna była uskokowym portalem z lekkim ostrołukiem archiwolty. Na jego lewym, wewnętrznym ościeżu umieszczono ornament z motywem szachownicy, przypuszczalnie pełniący funkcję gmerku. Wewnątrz wieża połączona została z nawą szerokim, półkolistym przejściem. Jej dolną, pełniącą rolę kruchty kondygnację przykryto sklepieniem kolebkowym, wyższe rozdzielone zostały drewnianymi stropami. Kamienne schody umieszczone w murze południowym i zachodnim zapewniały komunikację między kondygnacjami. To wąskie przejście doświetlały niewielkie otwory szczelinowe, natomiast najwyższe piętro przeznaczone na dzwony przepruto nieco większymi otworami pozwalającymi na swobodniejsze wydobywanie się dźwięku. Ponadto w ścianie zachodniej wieży, na wysokości około 6 metrów, prawdopodobnie w późnym średniowieczu przepruto niesymetrycznie umieszczony otwór wejściowy, do którego musiała prowadzić drabina.
Stan obecny
Kościół posiada dziś formę uzyskaną na skutek późnośredniowiecznej przebudowy XIII-wiecznej bryły, dzięki czemu ma bardziej rozwinięte, półkoliste, oskarpowane zamknięcie i sklepienia podparte przez dwa filary. Niestety okna nawy, apsydy i wieży zostały przemurowane i powiększone, otrzymały nowożytne ceglane ościeża o pseudogotyckiej formie. Zachowały się natomiast obydwa pierwotne portale wejściowe do wieży i nawy, arkada podwieżowa i klatka schodowa w wieży.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Biała karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, kościół filialny pw. św. Elżbiety Węgierskiej, H.Wieczorkiewicz, nr 4187, Dolsko 1994.
Die Kunstdenkmäler der Provinz Brandenburg, Kreis Königsberg (Neumark), Die nördlichen Orte, Bd. 7, Teil 1, Heft 3, Berlin 1927.
Jarzewicz J., Architektura średniowieczna Pomorza Zachodniego, Poznań 2019.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.
Świechowski Z., Architektura granitowa Pomorza Zachodniego w XIII wieku, Poznań 1950.