Historia
Dobre Miasto (Guttstadt) przywilej lokacyjny uzyskało w 1329 roku od biskupa Henryka II. Istniejący już wówczas kościół parafialny uposażony w nim został czterema wolnymi włókami ziemi. W 1347 roku z inicjatywy biskupa Hermana z Pragi w Dobrym Mieście erygowana została kapituła kolegiacka, w ramy której włączono miejscową farę. W związku z nową funkcją na miejscu starszego kościoła parafialnego od około 1357 zaczęto wznosić bardziej okazały kościół, powstały według przekazów kronikarskich za biskupa Henryka III Sorboma („Collegiatam Ecclesiam Gutstaddien et alias plures aedificavit”).
Utworzenie kapituły kolegiackiej wiązało się również z koniecznością budowy zabudowań mieszkalno – reprezentacyjnych. Wraz z kościołem budowano skrzydło południowe zespołu kolegiackiego, a następnie skrzydło zachodnie, zamykając nieregularny czworobok dziedzińca tzw. domem biskupim z bramą wschodnią. Jeszcze w 1390 roku papież Bonifacy IX udzielił odpustu w związku z pracami budowlanymi przy kolegiacie, natomiast na przełomie 1393 i 1394 roku ścięto drewno na więźbę dachową kościoła. Dwa lata później korpus budowli musiał być już ukończony, gdyż umieszczono w nim stalle kanonickie. W tym samym 1396 roku odnotowano w źródłach pisanych fundamenty wieży („fundamenti cuiusdam turris”). Prace nad nią posuwały się jednak niezbyt szybko, gdyż dopiero w 1412 roku kanonicy zawarli z radą miejską umowę na konserwację i ustawienie zegara kościelnego. Całkowite ukończenie wieży przeciągnęło się aż do początku XVI wieku z powodu wybuchu wojny polsko – krzyżackiej.
W 1414 roku kolegiata padła ofiarą najazdu wojsk polskich na Warmię. Jeszcze w tym samym roku odbudowano drewniane elementy dzwonnicy, a w 1420 roku konsekrowano ołtarz główny. W 1483 roku udzielono odpustu na renowację budynku i jego wyposażenia. Ostatnią wojnę polsko – krzyżacką oraz mającą miejsce w 1521 roku okupację wojsk wielkiego mistrza Albrechta Hohenzollerna, kolegiata przetrwała już bez większych szkód.
Na skutek uderzenia pioruna w 1716 roku pożar zniszczył wieżyczkę na kalenicy dachu. W 1719 roku przypadkowy pożar zniszczył zachodnią część zabudowań kolegiackich. Przebudowano wtedy w znacznym stopniu mieszkalną część pomieszczeń, obniżono i przemurowano szczyty skrzydła. W 1794 roku rozebrano dom biskupa, zaś w 1810 roku rozwiązano kapitułę, co spowodowało osiem lat później adaptację skrzydła południowego na szkołę. Gruntowny remont kościoła miał miejsce w latach 1872 – 1882, kiedy to odnowiono dach kościoła, wyremontowano wieżyczkę zegarową, nadbudowano wieżę o jedną kondygnację i nakryto ją dwuspadowym dachem. Okres II wojny światowej kolegiata przetrwała bez większych zniszczeń. Ostatnie większe prace remontowe prowadzono przy niej w latach 1978 – 1986.
Architektura
Zabudowania kolegiaty stanowiły zwarty czworobok, nieznacznie rozszerzający się ku zachodowi. Część północną zajął kościół, od zachodu i południa znalazły się podłużne budynki mieszkalne kanoników z przyległymi krużgankami z XV wieku, a od wschodu dom biskupów, dwuprzęsłowa zakrystia i brama prowadząca w kierunku miasta. Druga brama, zwana Młyńską, usytuowana została w skrzydle południowym. W budynkach kapitulnych znajdowały się mieszkania kanoników, początkowo jednoizbowe, podobne do cel klasztornych. Poprzedzone były maleńkimi izdebkami dla chłopców służebnych. W skrzydle południowym usytuowany był refektarz (przykryty sklepieniem kryształowym w 1515 roku), a w zachodnim, obok wieży kościoła, skarbiec, biblioteka i archiwum.
Kościół o wymiarach zewnętrznych około 58,4 × 25,2 metrów otrzymał układ mieszczańskiej hali bez wydzielonego zewnętrznie prezbiterium, posiadającej formę siedmioprzęsłowej budowli z trzema nawami równej wysokości. Jego wysokość wyniosła 18 metrów do poziomu sklepienia. Od strony zachodniej dostawiona została wysoka, sześciokondygnacyjna, czworoboczna wieża o bokach długości 12,4 metrów.
Mury kościoła wsparte zostały regularnie rozstawionymi od północy i wschodu uskokowymi przyporami, w narożnikach rozmieszczonymi pod skosem. Strona południowa, zwrócona w stronę dziedzińca, nie została opięta przyporami, ale otrzymała nieco grubsze mury. Wygląd elewacji zewnętrznych północnej i południowej był nieco surowy, gdyż oprócz wysokich, ostrołucznych okien utworzono jedynie gzyms kapnikowy oraz tynkowany fryz pod okapem dachu. Bogatszą natomiast utworzono elewację wschodnią, przedzieloną czterema przyporami, każdą ze zwieńczeniem urozmaiconym wnękami dekorowanymi malowidłami maswerkowymi. Pomiędzy każdą parę przypór wstawiono okna, szersze środkowe, wyjątkowo wąskie dwa boczne. W górnej części ściany poprowadzono wysoki fryz pokryty maswerkowymi malowidłami, obejmujący także przypory. Całość zdominował okazały, jedenastoosiowy szczyt schodkowy, z ciągłymi, ostrołukowymi blendami, rozdzielonymi trójkątnymi w przekroju lizenami przechodzącymi w sterczyny. Choć podzielony głównie wertykalnie, szczyt uzyskał poziome akcenty w postaci krótkich fryzów wieńczących poszczególne stopnie i jednego fryzu na wysokości trzeciego stopnia biegnącego przez cały szczyt. Ponadto nad każdą blendą dodano pinakle, w ten sposób, że na każdym stopniu znalazły się po dwie. Zbliżoną formę do szczytu wschodniego posiadał jedenastoosiowy szczyt zachodni, do czasu przysłonięcia przez wieżę. Po jej podwyższeniu oflankowana została dwoma półszczytami.
Wieża zachodnia podzielona została na przyziemie i pięć pięter o różnej wysokości. Dolne oddzielone zostały dwoma tynkowanymi fryzami opaskowymi, górne natomiast wielowarstwowymi fryzami zębatymi utworzonymi z ukośnie ustawionych cegieł. Pionowe podziały elewacji zapewniły liczne ostrołuczne blendy, najczęściej umieszczone po cztery lub pięć na kondygnację z każdej wolnej strony. Na najwyższym piętrze blendy zgrupowano dwójkami a w środkowych parach przebito wysokie otwory dla zawieszonych tam dzwonów. Pozostałe, niewielkie okna rozmieszczono dość symetrycznie w dolnych i górnych częściach płycin.
Wejście do kościoła prowadziło portalami z trzech stron: zachodnim w przyziemiu wieży, północnymi, oraz nietypowo wschodnim. Przestronne wnętrze kościoła podzielone zostało na trzy nawy, dzięki dwóm rzędom ośmiobocznych filarów, połączonych siedmioma arkadami po lewej i po prawej stronie nawy głównej. Korpus zwieńczyło sklepienie gwiaździste: czteroramienne w nawach bocznych, ośmioramienne w nawie głównej za wyjątkiem ostatniego, prezbiterialnego przęsła wyróżnionego odmienną gwiazdą czteroramienną. Charakter wnętrza zdominował kontrast pomiędzy pozbawionymi ozdób, impostów lub głowic filarami, a rozpostartymi nad nimi sklepieniami gwiaździstymi i bogato profilowanymi arkadami. Przy ścianach naw bocznych żebra sklepień opuszczono na wysoko zawieszone wsporniki.
Stan obecny
Kościół kolegiacki w Dobrym Mieście jest drugą co do wielkości świątynią Warmii i jednym z najcenniejszych zabytków regionu. Pełni do dziś funkcje liturgiczne, udostępniony jest również do zwiedzania. Architektura zespołu kolegiackiego przechodziła liczne zmiany, szczęśliwie jednak nie zmieniły one kształtu całości gotyckiego założenia. Z pośredniowiecznych modyfikacji najbardziej rzuca się w oczy nadbudowana cegłą maszynową wieża, choć nowożytne piętro i szczyty wzorowano na pierwotnych. Ponadto formę barokową ma wieżyczka na kalenicy dachu, w zabudowaniach kolegiackich przekształcono większość okien oraz częściowo zmieniono podziały wewnętrzne.
Spośród gotyckich elementów architektonicznych największe wrażenie robi szczyt wschodni, w 2005 roku pokryty maswerkowymi malowidłami, odtworzonymi na podstawie odnalezionych pozostałości. Wewnątrz zwracają uwagę arkady międzynawowe i sklepienia gwiaździste. Pozostała część powstawała w ramach estetyki redukcyjnej, ograniczała się więc do form prostych, choć nie pozbawionych piękna, akcentowanych głównie pionowymi i poziomymi liniami, ale o bogatym i żywym wystroju malowanych motywów maswerkowych.
Z ruchomych zabytków późnogotyckich kolegiaty zachował się Tryptyk Mariacki z około 1430 roku oraz Tryptyk Świętej Anny Samotrzeć z około 1500 roku. Liczne elementy gotyckich stall chórowych wykorzystano podczas modernizacji sprzętu kościelnego w stylistyce manierystycznej (oparcia, ścianki działowe i boczne, części zaplecków, stopnie w kształcie rzeźbionych lwów).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Ostpreußen, Die Bau- und Kunstdenkmäler in Ermland, red. A.Boetticher, Königsberg 1894.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Kościoły i kaplice archidiecezji warmińskiej, tom 1, red. B.Magdziarz, Olsztyn 1999.
Rzempołuch A., Kościoły na Warmii, Mazurach i Powiślu, Olsztyn 1991.
Rzempołuch A., Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich, Olsztyn 1992.