Historia
W 1250 roku Dobiegniew przekazany został z nadania księcia wielkopolskiego Przemysła I klasztorowi cysterek w Owińskach, co w 1280 roku potwierdził Przemysł II. Mimo, iż w 1296 roku osada przeszła w posiadanie margrabiów brandenburskich, cysterki jeszcze długo miały wpływ na tamtejsze sprawy i to ich staraniem osada targowa mogła zostać przekształcona w drugiej połowie XIII wieku w regularnie rozplanowane miasto. Dokument z 1250 roku był pierwszą wzmianką pisemną o Dobiegniewie, nazwanym wówczas Dobegneve (niemiecka nazwa Waldinborg, następnie Woldenberg, zaczęła się pojawiać dopiero w XIV wieku).
Mury miejskie w Dobiegniewie powstały w pierwszej połowie XIV wieku, na miejscu wcześniejszych obwarowań drewniano-ziemnych. W 1313 roku obwarowania po raz pierwszy odnotowano w źródłach pisanych, choć wzmianka ta zapewne nie dotyczyła fortyfikacji murowanych. W 1336 roku wspomniano już kościół farny jako położony „intra muros”, ale prace budowlane musiały nadal być prowadzone, bowiem jeszcze w 1340 roku mieszczanie uzyskali od margrabiego zwolnienie na dwa lata z podatku, celem umożliwienia zamknięcia miasta murem i otoczenia go przekopem. Władca Nowej Marchii był żywotnie zainteresowany zabezpieczeniem miasta, zagrożonego akcją rewindykacyjną ze strony Polski.
W 1326 roku nie w pełni jeszcze otoczone murami miasto ucierpiało w trakcie najazdu wojsk polskich. W 1417 roku Dobiegniew, od początku XV wieku pod rządami zakonu krzyżackiego, spustoszony został przez pożar, przez co miasto było osłabione u progu wojen polsko – krzyżackich. W 1433 roku mury miejskie Dobiegniewa musiały odpierać najazd wojsk husyckich, wspierających Polaków w wojnie z Krzyżakami. Nie podołały najeźdźcom, co doprowadziło do kolejnych zniszczeń. W 1454 roku Nowa Marchia sprzedana została przez zakon margrabiemu brandenburskiemu, za którego w 1467 roku zbuntowane wojska najemne podjęły próbę opanowania miasta. W 1486 roku uległo ono ponownemu pożarowi, choć zapewne o mniej dewastujących skutkach.
W okresie nowożytnym mury obronne Dobiegniewa uszkodzone zostały w trakcie wojny trzydziestoletniej, w czasie której zaczęły już być przestarzałe. Niszczycielski dla miasta był zwłaszcza pożar z 1641 roku. W późnych czasach nowożytnych, począwszy od XVIII i XIX wieku, obwarowania ze względu na swoją nieprzydatność w związku z rozwojem artylerii, zaczęto stopniowo rozbierać. Jeszcze w początkach XVIII wieku obwód obronny był praktycznie pełny, ale najdalej do końca XIX stulecia uległ prawie całkowitemu zanikowi.
Architektura
Miasto rozwinęło się po południowej stronie Jeziora Wielgie, na górującej nad nim terasie, a zarazem po zachodniej stronie wpadającej do niego Mierzęckiej Strugi. Po stronie zachodniej znajdowały się kolejne mniejsze i większe zbiorniki wodne, które pozostawiały około dwukilometrowej szerokości przejście przed Jeziorem Wielgim po północo – zachodniej stronie miasta. Okoliczne tereny charakteryzowały się także silnym zalesieniem, zwłaszcza na południu i północy wzdłuż rzeki Drawy. Teren miasta wznosił się łagodnie ale znacznie ku zachodowi.
Obwód obwarowań otrzymał w planie kształt nieregularnego sześcioboku, wyznaczonego przez pierścień pojedynczej linii muru obronnego i przekopu. Wzniesiono go z cegły gotyckiej w wątku wendyjskim, łączonej zaprawą wapienną, na kamiennym fundamencie i cokole. Prawdopodobnie u schyłku średniowiecza kurtyny zabezpieczone były prostym przedpiersiem z przeprutym rzędem otworów strzeleckich.
Mury wzmocnione były około 37 basztami wykuszowymi umiejscowionymi po każdej ze stron obwodu, za wyjątkiem najbezpieczniejszej części północnej. Dodatkowo w południowo – zachodnim narożniku usytuowana była baszta wzniesiona na planie czworoboku, przechodząca w cylindryczną nadbudowę. Baszty wykuszowe wznoszono na planie prostokątnym, bez murowanych wewnętrznych (tylnych) ścian, z podziałem na kondygnacje połączone ceglanymi klatkami schodowymi. Oprócz magazynowego wysokiego przyziemia funkcjonowały jeszcze dwa piętra bojowe: jedno na poziomie sąsiednich ganków straży w kurtynach muru, drugie wyższe o jedną kondygnację. Umieszczano w nich szczelinowe otwory osadzano we wnękach zamykanych schodkowo i odcinkowo. Wysokość baszt dochodziła do około 8 metrów.
W długości obwodu obronnego znajdowały się dwie bramy: od zachodu Górna (Wysoka), skierowana w stronę traktu na Strzelce Krajeńskie i Barlinek, od wschodu Dolna (Niska), zwrócona ku drodze na Wałcz i dalej Bydgoszcz lub Koszalin, a także dwie furty: Wodna, ułatwiająca dostęp do jeziora, oraz Młyńska znajdująca się nad rzeką. Obie główne bramy prawdopodobnie miały formę czworobocznych w planie budynków z przejazdami w przyziemiu, przykrytych dwuspadowymi dachami opartymi na gotyckich szczytach.
Stan obecny
Zachowanym do dzisiaj elementem obwarowań jest jedynie baszta wykuszowa przy skrzyżowaniu ulic Zabytkowej i Wyszyńskiego, wraz z krótkim fragmentem muru obronnego. W ostatnim czasie została ona wyremontowana; oczyszczono elewacje i uzupełniono ubytki.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Jarzewicz J., Gotycka architektura Nowej Marchii, Poznań 2000.
Kowalski S., Zabytki architektury województwa lubuskiego, Zielona Góra 2010.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.
Studia nad początkami i rozplanowaniem miast nad środkową Odrą i dolną Wartą (województwo zielonogórskie), red. Z.Kaczmarczyk, A.Wędzki, tom 1, Zielona Góra 1967.