Historia
Budowę miejskich murów obronnych w Debrznie (Preußisch Friedland, Frydląd), jednym z najbardziej wysuniętych na południe ośrodków państwa krzyżackiego, przeprowadzono w drugiej połowie XIV wieku. Prace z pewnością ruszyły po 1354 roku, kiedy to zakon nadał miastu przywilej lokacyjny. Mury prawdopodobnie powstały w jednym etapie i nie były później poddawane znaczącym modyfikacjom (np. podwyższanie, zmiana przebiegu kurtyn).
W 1433 roku prawdopodobnie nie bronione Debrzno zostało spustoszone przez połączone wojska polsko – husyckie zmierzające na Gdańsk. W chwili wybuchu wojny trzynastoletniej, na wieść o upadku krzyżackiego zamku w Człuchowie, mieszczanie Debrzna przeszli na stronę buntowników, jednak wkrótce potem poddali się komturowi człuchowskiemu, który powrócił z posiłkami z Nowej Marchii. Krzyżacy nie pozostawili garnizonu w Debrznie, przez co, na wieść o udanej obronie zamku człuchowskiego przed kontrofensywą krzyżacką, mieszczanie ponownie zmienili stronę konfliktu. Debrzno obsadzić tym razem miał starosta nakielski Włodko z Donaborza. Po stronie Polski i Związku mieszczanie wytrwali do 1455 roku, gdy pod Debrznem stanęli krzyżaccy zaciężni. I tym razem wiara obrońców w miejskie obwarowania nie była zbyt duża, ponieważ skapitulowano bez walki. Do szturmu na Debrzno doszło dopiero w 1461 roku, w czasie wyprawy starosty Piotra z Szamotuł na garnizon krzyżackich zaciężnych dowodzonych przez Kaspara von Nostitza. Najemnicy poddali się i wycofali, ale na początku kolejnego roku ponownie zajęli Debrzno. Ostatecznie krzyżacki garnizon skapitulował bez walki pod koniec wojny.
W 1466 roku, po drugim pokoju toruńskim, Debrzno zostało włączone przez Kazimierza Jagiellończyka do granic Polski, co spowodowało utratę jego znaczenia militarnego. W konsekwencji od schyłku średniowiecza informacje w źródłach pisanych o obwarowaniach miejskich przekazywano rzadko. Już w połowie XVI wieku bramy miejskie miano zostawiać otwarte na noc, co oznaczałoby, iż albo mieszczanie czuli się wyjątkowo bezpiecznie, albo bramy były w tak złym stanie, że nie miały wrót. Wiadomo, że w czasie wojen i innych klęsk żywiołowych miasto ponosiło liczne straty w zabudowie, a mury miejskie, zwłaszcza ich drewniane elementy, także musiały być niszczone. Zapewne średniowieczne obwarowania całkowicie utraciły znaczenie wraz z rozwojem broni palnej i sztuki oblężniczej w XVII/XVIII stuleciu. Po raz ostatni w działaniach militarnych brały udział w 1627 roku, gdy szwedzcy najemnicy atakowali miasto obsadzone przez polskich rajtarów. Ostatnie większe naprawy miały być przeprowadzone na początku XVIII wieku.
W połowie XIX wieku nie istniały już mury od strony wschodniej i południowej, a od północny znajdował się tylko fragment obwarowań. W drugiej połowie XIX wieku rozebrano kolejne partie murów wraz z wszystkimi bramami miejskimi. W 1899 roku rada miejska wystąpiła z wnioskiem o rozebranie ostatnich zachowanych elementów obwarowań, ale wniosek został odrzucony przez instytucje rządowe. Dzięki temu na początku XX wieku zabytkowe pozostałości murów poddane zostały pracom remontowym.
Architektura
Miasto założone zostało na wzniesieniu wpisanym w pasmo wzgórz ciągnących się na linii wschód – zachód. Od południa zabezpieczone było wodami jeziora Debrzno i łączącą się z nim rzeką Debrzynką, płynącą w wąskiej dolinie o stromych brzegach. Obwarowania założono na planie zbliżonym do prostokąta o dłuższej osi na linii północ – południe. Powierzchnia wewnątrz obwodu wynosiła 7,5 ha, a długość linii murów około 1140 metrów. Przypuszczalnie od strony wewnętrznej funkcjonowała uliczka podmurna. W zachodniej części obwodu w linii muru znajdowała się obronna siedziba krzyżackiego wójta.
Mur obronny wzniesiony był z cegły w wątku polskim (gotyckim), na wysokim cokole z głazów granitowych, sięgającym od strony zewnętrznej do wysokości 5 metrów. Grubość murów w zależności od odcinka oscylowała między 1,6 – 1,7 metra a 2 metrami i sięgała do nawet 8 metrów wysokości. Możliwe, iż były zwieńczone blankami oraz chodnikiem straży. W pierścień murów włączono kilkanaście czworobocznych (prostokątnych i na planie zbliżonym do kwadratu) baszt wykuszowych (łupinowych), rozstawionych co około 20-25 metrów. Były one wysunięte przed sąsiednie kurtyny, zapewne wyższe od nich o jedną kondygnację lub z nimi równe i otwarte od strony miasta. Wewnątrz podział na piętra zapewniały drewniane stropy, przy czym pozbawione otworów strzeleckich najniższe kondygnacje musiały pełnić role magazynów lub składów, o ile były zamykane drewnianymi lub szachulcowymi ściankami. W newralgicznych dla obrony miasta punktach, takich jak narożniki obwarowań, znajdowały się baszty pełne, zamknięte. Przykładowo w południowo – zachodnim narożniku znajdowała się baszta zwana Młyńską, wzniesiona na planie kwadratu, wyżej przechodząca w ośmiobok.
Do miasta dostać się można było z trzech stron: główną bramą zwaną Wysoką po stronie północnej, Młyńską, zwaną też Złotowską, która była usytuowana w pobliżu narożnika południowo – zachodniego oraz bramą Rybacką umieszczoną w pobliżu narożnika południowo – wschodniego, przy czym ta ostatnia była raczej niedużą furtą wykorzystywaną głównie przez rybaków. Być może funkcjonowała jeszcze furta umieszczoną pośrodku wschodniej części obwodu, wiodąca na podmiejskie pola. Brama Wysoka znajdowała się na krańcu długiej ulicy o osi północ – południe, łączącej się z umieszczonym w południowej części miasta rynkiem. Bramy Młyńska i Rybacka znajdowały się na końcu krótszych ulic, także połączonych z narożnikami rynku.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego zachowały się cztery fragmenty murów obronnych wraz z trzema basztami wykuszowymi, rozrzucone w zachodniej części dawnego obwodu (ul. Barlickiego), a ponadto w południowo – zachodnim narożniku miasta istnieje dolna partia baszty Młyńskiej, zwanej także basztą Czarownic. Jak głosi miejska legenda, to właśnie w niej odbywały się procesy i egzekucje kobiet, oskarżanych o uprawianie czarów. W ostatnim czasie została ona nadbudowana brzydkim, nowoczesnym i kolidującym ze średniowiecznym zabytkiem, zwieńczeniem.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Biała karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, obwarowania miejskie, G.Uniejewski, nr 508, Debrzno 2000.
Dzieje miasta i gminy Debrzno, red. M.Fryda, Pruszcz Gdański 2014.
Lukas E., Średniowieczne mury miejskie na Pomorzu Zachodnim, Poznań 1975.
Ptaszyńska D., Miejskie mury obronne w województwie koszalińskim, Koszalin 1974.