Historia
Gotycki kościół parafialny w Dębnie Podhalańskim wybudowany został w drugiej połowie XV w na miejscu starszej świątyni. Pierwsza wiarygodna wzmianka o tamtej budowli odnotowana została w 1335 roku, w przywileju w którym bracia Lesiccy nadali swą dziedziczną posiadłość Dębno Urbanowi z Grywałdu. Jedyną rozbudowę gotyckiej świątyni przeprowadzono w 1601 roku, kiedy powstała wieża zwieńczona charakterystyczną izbicą, czyli nadwieszoną kondygnacją tworzącą piętro dzwonowe.
W XVIII wieku msze odprawiano w Dębnie już tylko w co trzecią niedzielę, skutkiem czego kościół popadł w zaniedbanie, ale też i dzięki temu uniknął barokowych przekształceń. W 1728 roku naprawiono wieżę, kolejne remonty przeprowadzano także w XIX i XX wieku, jednak zawsze na niewielką skalę. Ich inicjatorami często byli miejscowi chłopi. Kompleksowe prace konserwatorskie przeprowadzono w latach 1958 – 1963 z powodu stwierdzenia zagrożenia kościoła na skutek działania grzybów i owadów.
Architektura
Kościół powstał jako budowla orientowana, wzniesiona w głównych częściach z drewna modrzewiowego i jodłowego, bez użycia gwoździ. Grube, starannie ociosane belki ułożono na zrąb i umocniono drewnianymi kołkami. Konstrukcja ta w XV-wiecznych kościołach z rejonu Małopolski była kształtowana w charakterystyczny sposób, nieznacznie zwężając się ku górze poszczególnych wieńców (zrębów), co w efekcie dawało widoczne pochylenie zewnętrznego lica ku wnętrzu budowli. Sposób łączenia wieńców w narożach był zróżnicowany, ale połączeniom towarzyszył zawsze tzw. kryty czop, czyli element usztywniający dodatkowo samo wiązanie. Był to podstawowy czynnik wyróżniający wczesnośredniowieczną, prymitywną konstrukcję od stosowanej przez zawodowych cieśli z okresu dojrzałego gotyku.
Prezbiterium i nawa nakryte zostały jednokalenicowym, gontowym dachem zbudowanym w systemie zaskrzynieniowym i z więźbą krokwiowo – jętkową. W średniowiecznym kościele małopolskim rozstaw poszczególnych kozłów krokwiowych więźby dostosowywany był do szerokości prezbiterium, a spodnie belki więzara, zarazem belki stropowe, wsparte były w prezbiterium na ostatnim wieńcu ścian. W tej sytuacji boczne, szersze części nawy nie dawały oparcia więźbie, wykonywano więc dwa zabiegi konstrukcyjne polegające na przedłużeniu górnych partii ścian prezbiterium na nawę, aż do ściany zachodniej kościoła oraz obniżano wysokość bocznych ścian nawy. Dzięki temu na przedłużonych na nawę belkach ścian prezbiterium uzyskiwano oparcie dla więźby nad nawą, a nad jej bocznymi ścianami odpowiedni spadek, umożliwiający przykrycie tych szerszych części przedłużonymi połaciami dachu głównego lub osobnymi daszkami pulpitowymi. W efekcie wewnątrz kościoła boczne, szersze od prezbiterium części nawy robiły wrażenie jakby były przykryte obniżonym stropem (wyglądającym jak zawieszona skrzynia). W Dębnie prezbiterium i nawę kościoła dodatkowo otoczyły soboty, czyli kryte podcienia.
Wieża wzniesiona została w konstrukcji słupowo-ramowej, przy czym jej główne słupy nośne zostały pochylone i usztywnione w kilku miejscach zastrzałami, składającymi się na tzw. krzyże św. Andrzeja. Wieża nie otrzymała dużej wysokości i tylko izbicą przewyższyła ona kalenicę stromego dachu. Przykryto ją czteropołaciowym, ostrosłupowym hełmem, pierwotnie jednak nakrycie wieży mogło być bogatsze, z narożnymi wieżyczkami po bokach hełmu, taki bowiem rysunek zachował się na nadprożu wejścia, obok daty dokumentującej wzniesienie wieży.
Wnętrze kościoła, złożone z prostokątnego prezbiterium i zbliżonej do kwadratu nawy, oświetlały trzy niewielkie okna od strony południowej. Trzy portale ujęte zostały ozdobnymi obramieniami, dwa z nich: w zakrystii i zachodni, są ostrołukowe, zaś portal w wejściu południowym ma nadproże o wykroju trójlistnym „falbankowym”. Niewielkie okno we wschodniej ścianie prezbiterium ozdobiło skromne obramienie z reliefowym, wklęsłym dwułuczem. Wszystkie te formy były charakterystyczne dla XV wieku i budownictwa późnogotyckiego.
Wnętrze kościoła nakryły stropy płaskie, w nawie z płytkimi zaskrzynieniami, a w prezbiterium z ukośnymi odcinkami po bokach. Wewnętrzne elewacje pokryte zostały także unikatową polichromią patronową pochodzącą z około 1500 roku. Jest to najstarsza, w całości zachowana, wykonana na drewnie polichromia w Europie. Pokryła ona niemal całe wnętrze świątyni, składając się z 77 motywów występujących w 12 układach i 33 wariantach kolorystycznych.
Stan obecny
Kościół św. Michała Archanioła w Dębnie jest jednym z najcenniejszych zabytków architektury na terenie Polski. W 2003 roku został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Naturalnego UNESCO. Zwiedzanie wnętrza kościoła odbywa się grupowo – oprócz niedziel i świąt w godzinach: pon. – piątek 9.00 – 12.00 i 14.00 – 16.30, sobota 9.00 – 12.00. W dni deszczowe wejście do kościoła jest ograniczone ze względu na dużą wilgotność powietrza, niebezpieczną dla zabytku.
Spośród pierwotnego wyposażenia obecnie podziwiać można tryptyk z początku XVI wieku, malowane gotyckie tabernakulum wykonane z drewna w XIV wieku, krucyfiks z około 1380 roku, oraz posąg św. Mikołaja z gotyckiego ołtarza wykonany w 1420 roku. W kościele znajduje się również XVI-wieczna haftowana chorągiew wojenna z wizerunkiem św. Stanisława ze Szczepanowa. Wedle tradycji zostawiły ją wojska Jana III Sobieskiego powracającego po zwycięstwie nad Turkami pod Wiedniem. Prawdziwym unikatem jest w kościele XV-wieczne, drewniane tabernakulum o kształcie wieloboku. Jego prostą formę uzupełniają gotyckie sterczyny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Brykowski R., Drewniana architektura kościelna w Małopolsce XV wieku, Warszawa 1981.
Brykowski R., Kornecki M., Drewniane kościoły w Małopolsce południowej, Wrocław 1984.
Cisowski B., Duda M., Szlak architektury drewnianej. Małopolska, Kraków 2005.
Kornecki M., Gotyckie kościoły drewniane na Podhalu, Kraków 1987.
Krasnowolski B., Leksykon zabytków architektury Małopolski, Warszawa 2013.