Historia
Kaplica św. Gertrudy prawdopodobnie zbudowana została przed połową XIV wieku, około drugiej ćwierci tamtego stulecia, choć niekiedy jej budowę przypisywano Erykowi Pomorskiemu w związku z jego pielgrzymką do Ziemi Świętej w 1424 roku. Na późnogotycki czas powstania budowli wskazywałyby przede wszystkim formy geometryczne bogatych i finezyjnych sklepień.
Kaplica św. Gertrudy pierwotnie pełniła funkcje cmentarne. Najstarsza zachowana wzmianka źródłowa o świątyni odnotowana została w 1497 roku, kiedy to Darłowo nawiedziła wielka fala nazwana współcześnie „Niedźwiedziem Morskim”. Gigantyczna fala całkowicie zniszczyła port w Darłówku, a trzy zacumowane tam statki wyrzuciła na ląd. Jeden z nich znalazł się wówczas na wzgórzu Kopa w pobliżu kaplicy.
W 1539 roku kaplica po raz kolejny odnotowana została w źródłach pisanych, w związku z wizytacją księcia Barnima XI. Górna część kaplicy św. Gertrudy uwieczniona została również na panoramie miasta z mapy Lubinusa z 1618 roku. Dwa lata później budowlę zniszczył pożar powstały od uderzenia pioruna. Po 1620 roku w trakcie remontu dobudowana została do kaplicy zakrystia i kruchta oraz zmieniono pokrycie dachowe na jednolite nad całą bryłą. W 1860 i 1912 budowla była restaurowana, ponowne renowacje przeprowadzono w latach 1960-1961 i 1990 roku.
Architektura
Świątynia wzniesiona została poza murami miejskimi, po północnej stronie miasta, za bramą Kamienną. Została wymurowana z cegły łączonej wapienną zaprawą i postawiona na fundamencie z nieregularnego kamienia. Budynek uzyskał formę kaplicy centralnej, niemal rotundy, powstałej na planie sześcioboku, otoczonej od zewnątrz dwunastobocznym, niższym obejściem, o bokach na przemian dłuższych i krótszych. Kaplicę przykryto namiotowym, dwunastobocznym dachem krytym gontem dębowym, przy czym pierwotnie osobny dach przykrywał nawę centralną, a osobny obejście. W centralnej części dachu umieszczono ośmioboczną wieżyczkę w kształcie iglicy krytej wielobocznym dachem.
Od strony zewnętrznej kaplicę opięto uskokowymi przyporami usytuowanymi w narożnikach ścian, a także gzymsem cokołowym poprowadzonym również po przyporach, oraz gzymsem wieńczącym obejście i część centralną. W trzech dłuższych bokach kaplicy (północno – wschodnim, południowo – wschodnim i południowo – zachodnim) umieszczono ostrołukowe portale wejściowe. Północno – wschodni bogato oprofilowano, z łukami archiwolty osadzonymi na ceramicznych kapitelach. Południowo – wschodni portal ujęty został pojedynczym wałkiem, trzeci zaś profilowaną archiwoltą.
We wnętrzu kaplicy arkady o sześciu ośmiobocznych filarach wydzieliły część środkową, wyższą od obejścia. Pierwotnie oświetlały ją ostrołukowe okna, znajdujące się w centralnym sześcioboku i okna na ścianach dwunastobocznego obejścia. Wnętrze w centralnej części nakryto gwiaździstym sklepieniem w postaci sześcioramiennej gwiazdy z wysmukłymi ramionami. Obejście przykryte zostało w dłuższych przęsłach sklepieniem gwiaździstym czteroramiennym z żebrami poprzecznymi i przewodnimi, a w przęsłach krótszych sześciodzielnym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Do komplikacji układu sklepienia przyczynił się brak żeber jarzmowych, obecność żebra przewodniego spotęgowała natomiast efekt zatarcia podziałów na przęsła (co przypomina rozwiązania znane z architektury angielskiej).
Ośmioboczne filary arkad osadzono na cokołach, z półwałkową kształtką w narożnikach i z ceglanymi opaskami zwieńczonymi ćwierćwałkami u nasady łuków arkad. Od strony części środkowej łuki zostały sfazowane, a od strony obejścia utworzono je z trzema uskokami, sfazowano i obwiedziono półwałkiem. W narożach centralnego sześcioboku umieszczono kątowe lizeny, wsparte na opaskach filarów, z krawędziami z kształtek półwałkowych przechodzących w łuki tarczowe. W ścianach obejścia od połowy wysokości osadzono przyścienne, uskokowe arkady.
Stan obecny
Kaplica św. Gertrudy w Darłowie jest najbardziej okazałą z grupy centralnych kaplic pomorskich (kaplica św. Gertrudy w Koszalinie, kaplica św. Jerzego w Słupsku). Tym większa szkoda, iż większość jej okien została przekształcona w okresie nowożytnym, okna części środkowej zamurowano, obniżono przypory, a dach nie odpowiada oryginalnej koncepcji. Wewnątrz budowli nie zachowało się nic z pierwotnego wyposażenia, widoczne są jedynie m.in. drewniane empory z XVII i XVIII wieku oraz ławy pokryte malowidłami. Najważniejszy jest jednak system sklepień o rysunku wypracowanym z wielką precyzją, dzięki któremu kaplica należy do najwspanialszych przykładów architektury gotyckiej w Polsce.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Jarzewicz J., Architektura średniowieczna Pomorza Zachodniego, Poznań 2019.
Pierzyńska-Jelska E., Późnogotycka kaplica pw. św. Gertrudy w Darłowie, „Arteria. Rocznik Katedry Sztuki Wydziału Nauczycielskiego Politechniki Radomskiej”, 2/2004.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.