Historia
Budowę gotyckiego kościoła Mariackiego w Darłowie rozpoczęto około połowy XIV wieku, przypuszczalnie z inicjatywy biskupa kamieńskiego i rodu Święców. Wznoszono go na miejscu starszej świątyni, której pleban o imieniu Lippene odnotowany został w źródłach pisanych w 1317 roku. W 1321 roku wspomniany został patronat nad kościołem. Prawdopodobnie w XV wieku kościół powiększono o wieżę o flankujące ją kaplice.
Od 1540 roku kościół przeszedł w ręce społeczności protestanckiej. Spowodowało to zapewne pierwsze nowożytne przekształcenia budowli, związane głównie z wystrojem wnętrza i wyposażeniem, które musiało być odmienne od średniowiecznego z racji innych wymagań nowego kultu. Nadbudowana została także zakrystia oraz wieża.
Kościół nawiedzały liczne pożary, odnotowywane w latach: 1589, 1624, 1679 i 1722. W pożarze z roku 1679, powstałym od uderzenia pioruna, spaliło się całe wnętrze kościoła wraz z wieżą. W czasie późniejszej odbudowy i kolejnych remontów, zwłaszcza w 1897 roku, dokonano kilku zmian architektonicznych. W roku 1974 rozpoczęto prace mające na celu przywrócenie gotyckiego charakteru budowli. Usunięto drewniane balkony oraz tynki przesłaniające oryginalne detale.
Architektura
Kościół zbudowany został po północno – zachodniej stronie rynku miejskiego, jako trójnawowa, czteroprzęsłowa bazylika, z dwuprzęsłowym prezbiterium zamkniętym na wschodzie trójbocznie. Od zachodu przystawiono czworoboczną wieżę, wtopioną w korpus i szerszą od nawy głównej. Po jej bokach dostawione zostały dwuprzęsłowe kaplice, przy czym przed ich powstaniem wieża najpewniej otwarta była w przyziemiu przejazdem. Na wschodnim przedłużeniu naw bocznych umieszczono zakrystię od północy i kaplicę od południa.
W bryle silnie zaznaczono odrębność głównych członów budowli, krytych dachami o zróżnicowanej wysokości: od górującej nad całością wieży z dachem namiotowym, przez nieco niższą nawę główną, oddzieloną szczytem od nieco niższego prezbiterium, do naw bocznych, które wraz z kaplicami nakryto wysokimi dachami pulpitowymi. Ściany nawy głównej tylko nieznacznie wysunięto ponad dachy naw bocznych, w związku z czym okna nawy głównej widoczne stały się jedynie w górnych, ostrołucznych partiach.
Dekorowane cegłą zendrówką, zewnętrzne elewacje kościoła opięto przyporami, między którymi znalazły się trójdzielne, duże okna z profilowanym laskowaniem. Przypór nie zastosowano na ścianach nawy głównej. Elewacje naw bocznych urozmaicono ośmiobocznymi wieżyczkami schodowymi, umieszczonymi pomiędzy pierwszym a drugim przęsłem. Podobna, ale wyższa wieżyczka znalazła się przy południowej elewacji prezbiterium. Półszczyty od strony prezbiterium i wieży rozczłonkowane zostały blendami. Ponad oknami prezbiterium i nawę główną obiegł fryz w formie czwórliści. W murach kościoła osadzono kilka profilowanych portali: po jednym od północy i południa w nawach bocznych, w przyziemiu w ścianie zachodniej wieży, z prezbiterium do zakrystii oraz do kaplicy południowej przy prezbiterium.
Wewnątrz korpusu trzy pary ośmiobocznych filarów wyznaczyły cztery poprzecznie prostokątne przęsła w nawie głównej i zbliżone do kwadratu przęsła w nawach bocznych. Prezbiterium utworzyły dwa przęsła prostokątne oraz zamknięcie na planie połowy sześcioboku. Korpus nawowy, prezbiterium i kaplice południowe nakryte zostały sklepieniami gwiaździstymi czteroramiennymi. W zakończeniu prezbiterium umieszczono sklepienie gwiaździste czteroramienne, a w zakrystii żebrowe, wsparte na ośmiobocznym filarze profilowanym wałkową kształtką. Kaplicę północną przy wieży nakryto sklepieniem ośmiodzielnym. Sklepienie prezbiterium założono niżej niż w korpusie, z żebrami o przekroju gruszkowym.
Osobliwością wnętrza kościoła w Darłowie stały odmienne systemy ścian w nawie głównej. Po stronie północnej, nad stosunkowo przysadzistymi arkadami z profilowanymi narożami umieszczona została wysoka kondygnacja okienna z niewielkimi oknami umieszczonymi w górnej części głębokich nisz. Elementami łączącymi kondygnacje uczyniono profilowane lizeny wznoszące się na linii filarów i przechodzące w łuki tarczowe. Natomiast po stronie południowej układ ścian został wzbogacony o dość wysoką kondygnację pośrednią z triadami przeźroczy otwierających się na przestrzeń poddasza nawy bocznej. Na ścianach naw bocznych zastosowano system lizen wyrastających z wysokiej strefy cokołowej, obramiających wnęki okienne. Jeszcze bogatszy układ zastosowano w prezbiterium, gdzie ponad strefą dolną, o charakterze cokołu rozczłonkowanego szerokimi wnękami, wzniesiona została kondygnacja okienna o ścianach niemal całkowicie zajętych przez wielkie okna, pomiędzy którymi przyścienne filary obramiły nisze okienne. Na wysokości parapetów okiennych filary przepruto przejściami ganku. Na filary przyścienne opuszczono wałkowe służki, które na wysokości ganku nadwieszono na wspornikach.
Stan obecny
Należący do grupy bazylik środkowopomorskich, kościół wyróżnia się na ich tle oryginalnością (ganek podokienny, trójkondygnacyjny układ ściany południowej w nawie głównej), a generalny układ nawiązuje do bazylik w Pelplinie i Gdańsku (pierwsza faza kościoła Mariackiego). Przekształcenia nowożytne to przede wszystkim dwa półszczyty przy wieży zachodniej, przemurowane przypory, zwieńczenie dachu wieży oraz zwieńczenia wieżyczek schodowych, odnowione lub wymienione niektóre detale architektoniczne (np. sterczyny szczytu wschodniego korpusu, fryzy prezbiterium i korpusu nawowego). Z zachowanego wyposażenia kościoła warto zwrócić uwagę na sarkofagi książąt pomorskich: Eryka I, Elżbiety – żony ostatniego pomorskiego księcia Bogusława XIV, oraz Jadwigi – żony Ulryka, brata Bogusława XIV.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Jarzewicz J., Architektura średniowieczna Pomorza Zachodniego, Poznań 2019.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.