Historia
Budowę zamku łączyć można z księciem mazowieckim Januszem I Starszym i latami od około 1388 do początku XV wieku. Następnie stołeczna warownia księstwa czerskiego przeszła w ręce wnuka Janusza I, Bolesława IV, a później innych książąt mazowieckich. Po inkorporacji Mazowsza do Korony w 1526 roku zamek stał się jednym z ośrodków dóbr królowej Bony i został rozbudowany. W kolejnych latach użytkowany przez starostów, został w połowie XVII wieku wysadzony przez Szwedów tracąc walory użytkowe. Po upadku Rzeczpospolitej został ostatecznie opuszczony, późniejsze zniszczenia spowodowało użytkowanie go jako kamieniołomu.
Architektura
Usytuowany na nadwiślańskiej skarpie, zamek czerski powstawał w czterech głównych fazach budowy. W pierwszej przypadającej na koniec XIV i początek XV wieku powstał zasadniczy zrąb założenia. W fazie drugiej z pierwszej ćwierci XV wieku ostatecznie ukształtowano wieloboczne, nieregularne mury obwodowe i trzy wieże. Zostały one nadbudowane w trzeciej fazie w latach 1526-1547. W ostatniej fazie rozbudowy po 1547 roku rozpoczęto wymianę drewnianej zabudowy wnętrza na murowaną. W części północnej powstała wtedy tzw. rezydencja Bony, czyli nieregularny, przylegający do murów wydłużony, piętrowy, dwutraktowy pałac o wymiarach 10×30 metrów, oraz także dom południowy.
Na terenie obszernego dziedzińca mieścił się również kolegiacki kościół św. Piotra, stosunkowo niewielki, jednak wykwintnie dekorowany. Była to budowla jednonawowa, oskarpowana z węższym, jednoprzęsłowym prezbiterium o trójbocznym zamknięciu. Wnętrze zwieńczone było sklepieniem żebrowym i pokryte polichromiami. Jego posadzka składała się z kwadratowych płytek o grubości 4 cm koloru żółtobrunatnego i zielonego oraz z cieńszych płytek o różnych kształtach z których można było układać wzory kół z wpisanymi gwiazdami. Odnaleziono również szklaną kostkę mozaikową, co może świadczyć, iż część dekoracji ściennej wykonano w tej technice.
Obwód murów składał się z prostych odcinków, z których dwa najdłuższe: wschodni i zachodni miały odpowiednio 50 i 40 metrów długości i biegły niemal równolegle. Ciąg północny o długości 38 metrów był względem nich niemal prostopadły. Mury miały przeciętnie 1,8 metra grubości i zachowały się do 6 metrów wysokości. Wzniesiono je z cegły na fundamencie i cokole z kamieni.
Wieża bramna posiada 22 metry wysokości i została silnie wysunięta na zewnątrz obwodu. Założona została na rzucie prostokąta zbliżonego do kwadratu o wymiarach zewnętrznych 8,8×8,6 i wewnętrznych 5,3×4,9 metra. W jej przyziemiu umieszczono ostrołukowy otwór bramny i mniejszą furtę dla pieszych, oba umieszczono we wnękach przeznaczonych na pomieszczenie podniesionych mostów zwodzonych. Mosty te umożliwiały przedostanie się przez sztucznie wykonaną fosę. Brama nie posiadała brony. Wieża miała cztery kondygnacje, z których pierwsze piętro dostępne było po drewnianych schodach, umieszczonych wzdłuż wschodniego muru obronnego. Piętro to pełniło funkcję typowo obronną, posiadało wyjścia na chodnik obrońców na murach, było także izbą wrotnego. Prawdopodobnie znajdowały się tam kołowroty do obsługi mostów zwodzonych. Obsługujący je człowiek mógł obserwować zbliżających przez wąskie okno nad bramą. Kondygnacja ta była niska (2,7 metra) i zwieńczona drewnianym stropem. W południowej ścianie znajdował się przedsionek z którego prowadziły dwa ciągi schodów, oba prowadzące w górę. Wyższe piętro było wysoką, przesklepioną kolebkowo izbą. Zapewne służyło za mieszkanie burgrabiego zamku. Komnata była ogrzewana kominkiem, posiadała okno we wnęce z dwoma ławami i niewielkie drzwi do drewnianego wykusza latrynowego w ścianie południowej. Dodatkowo pomieszczenie posiadało trzy płytkie, niegdyś tynkowane, ostrołukowe wnęki. Drugi ciąg schodów z pierwszego piętra prowadził wprost na trzecie piętro z pominięciem komnaty burgrabiego. Była to kondygnacja obronna, mająca we wszystkich ścianach strzelnice umieszczone we wnękach. Dostępna była także osobnymi schodami z komnaty burgrabiego. Czwarta kondygnacja kończyła mur wieży, była niska i dostępna jedynie po drabinie. W każdej ze ścian umieszczono po trzy strzelnice, dodatkowo istniały tu hurdycje, czyli drewniany, obiegający wieżę ganek, nadwieszany na zewnętrznym licu ścian. Pozwalał on razić atakujących poprzez otwory w podłodze, wprost z góry.
Wieża wschodnia o ostatecznej wysokości ponad 24 metrów, znajduje się w załamaniu muru i niemal całkowicie wewnątrz obwodu. Prawdopodobnie było to zabezpieczenie na wypadek chęci dokonania podkopu. Jej mury mają w dolnej partii 2 metry grubości, a na korpusie widoczne są blanki pierwotnej wysokości, który nie przekraczał poziomu chodnika straży. Jej wnętrze dostępne było jedynie z murów obronnych. Najniższą kondygnację zajmował loch więzienny, umieszczony około 10 metrów poniżej klapy w podłodze pierwszego piętra. Żywność i więźniów opuszczano zapewne za pomocą lin. Komunikację z wyższymi piętrami zapewniały schody umieszczone w grubości muru. Brak urządzeń do ogrzewania świadczy, iż nie wykorzystywano ich do zamieszkiwania.
Wieża zachodnia o średnicy 9 metrów, została prawie w całości umieszczona na zewnątrz obwodu. Pierwotnie niewysoka (10 metrów), zwieńczona była blankami. Jej rolą było flankowanie przyległych partii muru. Do wnętrza prowadziły schody z poziomu dziedzińca. Poniżej tej głównej kondygnacji, oświetlanej jednym wąskim oknem, znajdował się niewielki loszek, dostępny przez klapę w podłodze. Nie wiadomo nic o przeznaczeniu tych pomieszczeń. Powyższej znajdowały się jeszcze dwa piętra oraz krenelaż i hurdycje. Drugie piętro łączyło się prawdopodobnie przez zachowany portal i drewniany mostek z budynkiem mieszkalnym.
Stan obecny
Zamek zachował się do dnia dzisiejszego w stanie trwałej ruiny. Czytelnymi elementami są: czworoboczna wieża bramna o wysokości 22 metrów, dwie wieże cylindryczne dostawione do zewnętrznego lica murów, oraz duża część murów obwodowych. Pozostałości zabudowy dziedzińca są słabo widoczne. Zabytek udostępniony jest do zwiedzania w godzinach opisanych na oficjalnej stronie zamku tutaj.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kunkel R.M., Architektura gotycka na Mazowszu, Warszawa 2005.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Zagrodzki T., Czersk, zamek i miasto historyczne, Warszawa 1996.