Historia
Budowę zamku miała miejsce za księcia mazowieckiego Janusza I Starszego, w okresie od około 1388 do początku XV wieku. Powstał on na miejscu wczesnośredniowiecznej osady i grodu, od XII wieku stanowiących siedzibę kasztelani, a od XIII wieku główną siedzibę książąt mazowieckich. W źródłach pisanych Czersk pojawił się w 1330 roku, około 1350 roku podzamkowa osada targowa uzyskał prawa miejskie, zaś w 1386 roku miasto przeniesione zostało na prawo chełmińskie. We wspomnianym 1388 roku książę zwolnił mieszkańców wsi z prac budowlanych przy grodzie czerskim, co wskazywałoby, iż w tym pomyślnym dla Czerska okresie podjęto już plany na przekształcenie go w murowany zamek. Jako, że do powstania ambitniejszego założenia obronnego potrzebna była wykwalifikowana siła robocza i fundusze, obowiązki remontowo – budowlane przy grodzie zamienione zostały w przywileju na ekwiwalent pieniężny.
Na przełomie XIV i XV wieku koryto Wisły uległo odsunięciu od miasta i zamku. Ponadto książęta mazowieccy coraz więcej czasu zaczęli spędzać na zamku w Warszawie, przez co znaczenie Czerska spadło. Już w 1398 roku książę nakazał kapitule przy kolegiacie św. Piotra przenieść się do kościoła św. Jana w Warszawie, co ostatecznie wykonano w 1406 roku. Zamek nie został co prawda porzucony, ale przez ponad sto lat po ukończeniu nie prowadzono na jego terenie żadnych większych inwestycji. Zmianę przyniosła dopiero w 1525 roku inkorporacja Mazowsza do Korony. Czersk stał się wówczas jednym z ośrodków dóbr królowej Bony, co przyczyniło się do krótkotrwałego okresu rozkwitu. Zamek został rozbudowany, z inicjatywy królowej stoki wzgórza zamkowego obsadzono winnicami, założono ogrody, sprowadzono bogatszy inwentarz.
Pod koniec XVI wieku i na początku XVII stulecia zamek był użytkowany przez starostów. W trakcie Potopu został zajęty przez wojska szwedzkie, które gdy zostały zmuszone w 1656 roku do wycofania, wysadziły w powietrze mury obronne i zabudowania, spaliły również w mieście ratusz, szpital, kościoły i domy. Pomimo odnowienia przez Jana Sobieskiego przywilejów, Czersk nie wrócił już do dawnej świetności. Ostatnie remonty przeprowadził na zamku w 1762 roku starosta czerski Franciszek Bieliński, w związku z umieszczeniem w jego pomieszczeniach sądu grodzkiego i ziemskiego z archiwum. Już jednak po upadku Rzeczpospolitej zamek został ostatecznie opuszczony, a poważne zniszczenia spowodowało użytkowanie go jako źródła darmowego materiału budowlanego.
Architektura
Zamek usytuowany został na nadwiślańskiej skarpie, w zakolu rzeki Wisły i jej licznych rozgałęzień oraz dopływów. Strome stoki chroniły budowlę szczególnie od wschodu, gdzie u podnóża wpierw płynęła Wisła, a od późnego średniowiecza, po zmianie jej biegu i odsunięciu koryta znajdowało się wąskie jezioro powstałe ze spływających strumieni. Wysokie stoki znajdowały się również po stronie południowej i południowo – zachodniej, w miejscu gdzie ku Wiśle zmierzała niewielka rzeka Czarna, tworząca zabagnioną dolinę. Od północy bezpośrednie przedpole zamku zajmowały na nadwiślańskim cyplu dwa rozdzielone parowem wzniesienia, za którymi dopiero stoki opadały do doliny strumienia Cedron. Parowem tym wiodła ścieżka ku przeprawie na Wiśle. Najłagodniejsze podejście funkcjonowało od północnego – zachodu, skąd prowadziła droga dojazdowa z miasta, mijająca zamek i dochodząca do bramy od północnego – wschodu. Zamek rozbudowywany był aż w czterech głównych etapach, ale jego zasadniczy układ pozostawał niezmieniony przez całe średniowiecze, mieszcząc się na terenie nadrzecznego cypla.
Pod koniec XIV i na początku XV wieku utworzony został obwód muru obronnego, obejmujący nieregularny, zbliżony nieco do owalu dziedziniec. Mur składał się z prostych odcinków, z których dwa najdłuższe: wschodni i zachodni miały odpowiednio 50 i 40 metrów długości i biegły niemal równolegle do siebie. Fragment północny o długości 38 metrów był względem nich niemal prostopadły, natomiast na południu obwód został dwukrotnie załamany, tworząc trzy odcinki o zbliżonej do siebie długości. Mury miały przeciętnie 1,8 metra grubości i około 8-9 metrów wysokości. Wzniesiono je z cegły na fundamencie i cokole z kamieni eratycznych. Prawdopodobnie zwieńczone były chodnikiem straży i blankowanym przedpiersiem.
Obwód muru obronnego wzmocniony został trzema wieżami, umieszczonymi od zachodu, południowego – wschodu i północnego – wschodu. Ta ostatnia pełniła rolę wieży bramnej i jako jedyna miała formę czworoboczną, podczas gdy pozostałe zbudowano na rzucie koła. Wieże cylindryczne początkowo miały wysokość równą kurtynom muru obronnego, wyższa była jedynie najważniejsza wieża bramna. Wszystkie wieże zostały nadbudowane w latach 1526-1547, dzięki czemu zamek uzyskał trzy dominanty wysokościowe.
Zabudowa mieszkalno – gospodarcza zamku dostawiona była do muru obronnego i pierwotnie zapewne w większości wzniesiona w konstrukcji drewnianej lub szachulcowej. Główny murowany budynek znajdował się w części północnej, po zachodniej stronie wieży bramnej. Posiadał wydłużony kształt o długości fasady wynoszącej około 17 metrów i szerokości 10 metrów. Piętrowe wnętrze rozplanowano w układzie dwutraktowym. W XVI wieku budynek został powiększony, wzniesiono też wówczas dodatkowy dom po stronie południowej dziedzińca.
Na terenie środkowej części obszernego dziedzińca mieścił się kolegiacki kościół św. Piotra, stosunkowo niewielki, ale wykwintnie dekorowany. Była to budowla jednonawowa o wymiarach 17,1 x 7,4 metra, oskarpowana, z węższym, jednoprzęsłowym prezbiterium o trójbocznym zamknięciu. Wnętrze zwieńczone było sklepieniem żebrowym i pokryte polichromiami. Jego posadzka składała się z kwadratowych płytek ceramicznych o grubości 4 cm, koloru żółtobrunatnego i zielonego oraz z cieńszych płytek o różnych kształtach z których można było układać wzory kół z wpisanymi gwiazdami. Część dekoracji ściennych mogła być wykonana ze szklanej kostki mozaikowej.
Wieża bramna ostatecznie uzyskała 22 metry wysokości i została silnie wysunięta na zewnątrz obwodu muru obronnego. Założona została na rzucie prostokąta zbliżonego do kwadratu o wymiarach zewnętrznych 8,8 x 8,6 i wewnętrznych 5,3 x 4,9 metra. W jej przyziemiu umieszczono ostrołukowy otwór bramny i mniejszą furtę dla pieszych, oba umieszczone we wnękach przeznaczonych na pomieszczenie podniesionych mostów zwodzonych, które umożliwiały przedostanie się przez sztucznie wykonaną fosę. Przejazd bramny nie posiadał natomiast brony. Elewacje zewnętrzne wieży ozdobiono rombowymi wzorami z cegieł zendrówek, ponadto regularnie rozdzielono otworami maczulcowymi, pozostawionymi po używanych w trakcie budowy rusztowaniach. Dwa zwrócone ku fosie narożniki wieży podparte zostały przyporami.
U schyłku średniowiecza wieża bramna posiadała cztery piętra ponad przyziemiem, z których pierwsze dostępne było po drewnianych schodach, umieszczonych wzdłuż wschodniego muru obronnego. Kondygnacja ta pełniła funkcję typowo obronną, była także izbą wrotnego. Prawdopodobnie znajdowały się tam kołowroty do obsługi mostów zwodzonych. Obsługujący je człowiek mógł obserwować zbliżających się do zamku przez wąskie okno nad bramą. Pomieszczenie było niskie, wysokości około 2,7 metra, przykryte drewnianym stropem. W południowej ścianie znajdował się przedsionek z którego prowadziły dwa ciągi schodów, oba wiodące w górę. Przedsionek posiadał również wejście z chodnika straży na murze obronnym.
Trzecia kondygnacja wieży bramnej była wysoką, przesklepioną kolebkowo izbą, która zapewne służyła za mieszkanie burgrabiego zamku. Komnata ta była ogrzewana kominkiem umieszczonym w narożniku północno – zachodnim, posiadała okno we wnęce z dwoma ławami w ścianie wschodniej, z którego można było pod pewnym skosem obserwować wjazd do zamku po stronie północno – wschodniej, a także niewielkie drzwi do drewnianego wykusza latrynowego w ścianie południowej, nadwieszonego nad fosą przed murem obronnym. Od strony zewnętrznej na wysokości komnaty burgrabiego znajdowały się trzy płytkie, niegdyś tynkowane, ostrołukowe wnęki, pierwotnie prawdopodobnie mieszczące malowane godła władców mazowieckich.
Drugi ciąg schodów z pierwszego piętra (z przedsionka w grubości muru) prowadził wprost na czwartą kondygnację z pominięciem komnaty burgrabiego. Schody te w odróżnieniu od poprzednich posiadały wysokie stopnie, mające przyspieszyć dostanie się na górę lub raczej ułatwić obronę dając przewagę wysokości obrońcom. Czwarta kondygnacja wieży miała charakter obronny, posiadała bowiem we wszystkich ścianach umieszczone we wnękach strzelnice. Dostępna była także osobnymi schodami z komnaty burgrabiego.
Piąta kondygnacja kończyła mur wieży. Była niska i dostępna jedynie po drabinie. W każdej ze ścian umieszczono po trzy strzelnice, dodatkowo powyżej istniały hurdycje, czyli drewniany, obiegający poddasze wieży ganek, nadwieszany na zewnętrznym licu ścian. Pozwalał on razić atakujących poprzez otwory w podłodze, wprost z góry. W celu jego budowy mur obwodowy wieży na najwyższym piętrze utworzono nietypowo grubszy niż na kondygnacji niższej, gdzie musiał być wzmocniony rodzajem przyściennych filarów. Wskazywałoby to również na fakt, iż w chwili budowy przedostatniego pietra, najwyższa kondygnacja z hurdycją nie była jeszcze planowana.
Wieża południowo – wschodnia usytuowana została w załamaniu muru obronnego i niemal całkowicie wewnątrz obwodu, co mogło wynikać z obawy przez obsunięciami skarp. Jej mury uzyskały w dolnej partii 2 metry grubości, na wyższych poziomach 1,7 metra grubości, wysokość natomiast pierwotnie nie przekraczała poziomu chodnika straży w sąsiednich kurtynach, miała więc około 8 metrów wysokości, a dopiero po podwyższeniu w XVI wieku osiągnęła ostatecznie ponad 24 metry wysokości. Przed podwyższeniem wieża zakończona była krenelażem, po podwyższeniu stożkowym dachem. Jej wnętrze dostępne było jedynie z murów obronnych. Najniższą kondygnację zajmował loch więzienny, umieszczony około 10 metrów poniżej klapy w podłodze pierwszego piętra. Żywność i więźniów opuszczano zapewne za pomocą lin. Komunikację z wyższymi piętrami zapewniały schody umieszczone w grubości muru. Brak urządzeń do ogrzewania świadczyłby, iż nie wykorzystywano ich do zamieszkiwania. Przy marnych właściwościach obronnych, głównym zadaniem wieży mogło być zapewnianie szerokiego oglądu doliny Wisły.
Wieża północno – zachodnia o średnicy 9 metrów, została prawie w całości umieszczona na zewnątrz obwodu. Pierwotnie była niewysoka, o około 9 metrach wysokości, posiadała najwyższą kondygnację na poziomie chodnika straży muru obronnego i podobnie jak on zwieńczona była blankami. Jeszcze w XIV lub XV wieku została nadbudowana o kilka metrów i ponownie zwieńczona krenelażem, zapewne w celu zrównania z północnym odcinkiem mur obronnego, który powstał w ostatnim etapie budowy. W XVI wieku wieża północno – zachodnia zrównała się wysokością z pozostałymi wieżami. Jej rolą było flankowanie przyległych partii muru od strony miasta. Do wnętrza prowadziły schody z poziomu dziedzińca. Poniżej tej głównej kondygnacji, oświetlanej jednym wąskim oknem i przykrytej sklepieniem, znajdował się niewielki loszek, dostępny przez klapę w podłodze. Powyższej znajdowały się jeszcze dwa piętra oraz ganek hurdycji. Drugie piętro łączyło się prawdopodobnie przez portal i drewniany mostek z nieodległym budynkiem mieszkalnym.
Stan obecny
Zamek zachował się do dnia dzisiejszego w stanie trwałej ruiny. Czytelnymi elementami są: czworoboczna wieża bramna, dwie wieże cylindryczne oraz duża część murów obwodowych. Te ostatnie w największej wysokości (z częściowo rekonstruowaną koroną) zachowały się na odcinku wschodnim i północnym, podczas gdy długi fragment pomiędzy wieżami cylindrycznymi widoczny jest już dziś tylko na poziomie kamiennego cokołu. Pozostałości zabudowy dziedzińca są jeszcze słabiej widoczne. Zabytek udostępniony jest do zwiedzania w godzinach opisanych na oficjalnej stronie zamku tutaj.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kunkel R.M., Architektura gotycka na Mazowszu, Warszawa 2005.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Szyszko-Bohusz A., Trzy nasze zamki – Czersk, Checiny, Ogrodzieniec, Kraków 1909.
Zagrodzki T., Czersk, zamek i miasto historyczne, Warszawa 1996.